Jon Hustad

jon@dagogtid.no

For nokre år sidan kom det ein norsk spelefilm om birkebeinarane. Ein av skodespelarane vart send på Skavlan for å promotera filmen. Han kunne fortelja, utan å verta arrestert, at filmen handla om at den protestantiske arveprinsen måtte bergast frå katolikkane. Men vi nordmenn er ikkje åleine om å gjera vald på historia gjennom film og seriar. No for tida ser mange på den siste sesongen av The Crown. Der er det faktisk meir som er feil enn som rett, skal vi tru britiske historikarar, og det skal vi. Her heime går ordskiftet om serien om kronprinsesse Märtha og Roosevelt, The Atlantic Crossing. Serien vert seld inn som historisk sanning, men det er serien ikkje, for å seia det mildt, skal vi tru ein del faghistorikarar.  

Ivo de Figueiredo er ein norsk historikar som har skrive ei rekkje biografiar.

– Kan ikkje dramatisering av historia vera særs god pedagogikk, og ungdomen treng då å læra meir historie?

– Det kan sjølvsagt filmar og seriar vera, dei kan attpåtil vera stor kunst. Filmhistoria er full av slike døme. Gudfaren syner korleis USA vart til, sett frå ståstaden til ein italiensk mafiafamilie. Vi har Babylon Berlin, som på strålande vis fortel om modernitetskrisa i Weimarrepublikken, og vi har Orlando, ein fantastiske kjønnsodyssé gjennom historia. Felles for dei alle er at filmskaparane lagar eit solid fiksjonsplott innanfor historiske råmer, der verkelege personar vert delvis maskerte, og filmskaparane navigerer sjåarane gjennom både den verkelege historia og fiksjonen. Alt utan å fornærma intelligensen til sjåarane.

– Å nytta historia til drama er ikkje noko nytt. Det held å seia Shakespeare. Må vi ikkje berre leva med at historia vert dramatisert litt feil?

– Dess lenger attende vi går, dess friare står ein, sjølvsagt. Men det moderne handlar om skiljet mellom tru og kunnskap. Det som kom så klart fram med Darwin. Ja, vi treng historier, forteljingar og mytar. Men vi må òg rette oss etter røyndomen. Og jau, vi kan kombinera historie og drama, eg seier ikkje noko anna.

– Så kva er det som er feil med norske filmskaparar for tida?

– Feilen er fyrst og fremst at det vert for dårleg. Kontrakten i desse seriane om norsk historie er alltid at ein vil selja sanninga om historia, men dei vel å gjera det i format som ikkje har rom for sanninga. Dei seier at dei har kunstnarisk fridom, men dei nyttar ikkje fridomen til anna enn å oppfylla banale sjangerkrav om effektiv forteljing og tydelege heltar og skurkar. Når dei seier dei fortel sanninga, har dei samstundes sagt frå seg den kunstariske fridomen dei meiner dei har rett til å nytta. Dimed hamnar dei kvar gong i Dagsnytt 18 og må forsvara seg som dårlege historikarar.

– Men igjen, dette er ikkje noko nytt?

– Nei, men problemet med Atlantic Crossing er at NRK no har teke det endå eit steg vidare. NRK seier at ei historiefortolking er like god som ein annan. Det er total relativisme. Dei har til og med fylgt opp kvar episode med ein faktasjekk. Men det er vel slik NRK er vorte. Det vert stadig vanskelegare å skilja mellom nyhende og «content marketing», og stadig oftare opplever vi at innhaldsfattige dokumentarar utan noko nytt vert selt som «breaking news».

– Men kva skal vi gjera? Netflix er heilt opne om at dei lagar filmar og seriar om historia, men på basis av algoritmar som fortel korleis sjåarane vil at forteljingar skal verta bygde opp?

– Ja, kva gjer vi? Det er ingen som skal taka frå nokon fridomar. Men vi må ha eit offentleg rom der vi er vakne, der vi held opp skiljet mellom godt og dårleg, sant og usant. Eg har nett sett ein tysk serie om slaget ved Teutoburgerskogen i år 9. Filmskaparane atterobrar soga nazistane okkuperte. Det går an. Di lenger ein går attende i tid, di lettare er det å få til den kunstariske leiken. Gode filmskaparar ser ikkje på kunnskap som eit trugsmål, men som eit utgangspunkt. Men ein lyt kunna historia før ein frigjer seg frå henne.

– Er det ikkje like godt å gje opp? Det er klikk og sjåartal som gjeld. Når Skavlan inviterer ein frå birkebeinarfilmen, så vil han ha eit kjent fjes.

– Spør du meg, bør ikkje skodespelarane sendast i stolen til Skavlan, men manusforfattaren. Samstundes veit eg at slik er verda. Men seier nokon noko tull på fjernsyn, bør vi seia frå.

– Det er då glidande overgangar òg. Hamsun-filmen til Jan Troell la all skulda for Hamsuns nazisme på Maria, men det var verkelege ein god film.

– Eg seier ikkje at vi skal sitja her og sensurera, at det ikkje skal vere tendensar, at filmskaparar ikkje skal ha visjonar som utfordrar oss. Problemet i norsk film er slik sett ikkje at dei lyg, men at dei ikkje lyg godt nok. I staden sel filmskaparane ei naiv haldning om at vi sjåarar vert presenterte for ei gyldig sanning, at éin versjon er like gode som ein annan. Men slik er det ikkje. Vil ein laga historiske filmar, kjem ein til å verta konfrontert med sanninga. Det må filmskaparane læra seg å handtera.