Den 31. desember 1999 hadde vi fest. Det var slutten på eitt tusenår og starten på eit nytt; folk hadde eit sterkt ønske om feiring, helst ein eller annan eksotisk stad. Festen vår oppfylte det kriteriet. Vi heldt han i Chobielin, herregarden i Nordvest-Polen som mannen min og foreldra hans hadde kjøpt eit tiår tidlegare, da det var ein muggen ruin. Vi hadde restaurert huset, sakte. Det var ikkje akkurat ferdig i 1999, men det hadde fått nytt tak. Det hadde òg ei romsleg, nymåla og fullstendig umøblert daglegstove – perfekt til ein fest.

Gjestene var av mange slag: journalistvener frå London og Berlin, nokre diplomatar stasjonerte i Warszawa, to vener som flaug inn frå New York. Men dei fleste var polakkar, vener av oss og kollegaer av mannen min, som på den tida var viseutanriksminister i den polske regjeringa. Ei handfull unge polske journalistar kom òg – ingen av dei særleg namngjetne – saman med nokre få embetsfolk og ein eller to medlemer av regjeringa.

Du kunne plassert dei fleste av dei, sånn rundt rekna, i den allmenne kategorien som polakkane kallar høgresida, dei konservative, antikommunistane. Men på det punktet i historia kunne du òg ha kalla dei fleste av gjestene mine liberalarar – frimarknadsliberalistar eller klassiske liberalistar – eller kan hende thatcheristar. Sjølv dei som var mindre kategoriske om økonomi, trudde på demokratiet, rettsstaten og på eit Polen som var medlem av Nato og på veg inn i EU – ein integrert del av det moderne Europa. I 1990-åra var det dette som tydde at ein var «på høgresida».

Som fest var nok arrangementet litt rufsete. Det fanst ikkje noko slikt som catering på den polske landsbygda i 1990-åra, så vermor mi og eg laga nokre gryter med kjøt og steikte raudbetar. Det fanst ikkje hotell heller, så dei om lag 100 gjestene våre overnatta på lokale gardar eller hos vener i byen som ligg i nærleiken. Eg laga ei liste over kven som sov kvar, men likevel måtte eit par til slutt krølle seg saman på ein sofa i kjellaren. Musikken – kassettar med ulike låtar, laga i ein æra før Spotify – var kveldens einaste verkelege kulturelle skilje: Dei songane dei amerikanske venene mine hugsa frå skuletida, var ikkje dei same som polakkane hugsa frå skulegangen sin, så det var vanskeleg å få alle til å danse samstundes. På eit tidspunkt gjekk eg opp i andre høgda, fekk greie på at Boris Jeltsin hadde gått av, skreiv ein kort spaltetekst til ei britisk avis og gjekk så ned att til enda eit glas vin. I tretida om morgonen tok ein av dei meir særeigne polske gjestene ein liten pistol opp av handveska og skaut nokre lausskot opp i lufta i rein begeistring.

Det var den typen fest. Han vara heile natta, heldt fram til brunsj den neste ettermiddagen og var full av den optimismen eg hugsar frå den tida. Vi hadde bygt opp att huset vårt. Venene våre bygde opp att landet. Eg har eit særleg klart minne om ein spasertur i snøen – kan hende var det dagen før festen, kan hende dagen etterpå – med ei tospråkleg gruppe, alle skravla i munnen på kvarandre, engelsk og polsk om einannan med ekko i bjørkeskogen. I den stunda stod Polen på spranget til å følgje Vesten, det kjendest som om vi alle var på det same laget. Vi var samde om demokrati, om vegen til velstand, om kva retning det heile ville ta.

Den tida er over. Nesten to tiår seinare vil eg no helst gå over gata for å unngå å treffe nokre av dei folka som var på nyårsfesten min. Dei, på si side, vil ikkje berre nekte å gå inn i huset mitt, dei vil vere brydde over å vedgå at dei i det heile teke har vore der. Faktisk er det slik at om lag helvta av dei som var på festen, ikkje lenger vil snakke med den andre helvta. Dei kjølige forholda er politiske, ikkje personlege. Polen er no eit av dei mest polariserte samfunna i Europa, og vi har hamna på kvar si side av eit djupt skilje som ikkje berre går gjennom det som pla vere den polske høgresida, men òg det gamle ungarske høgre, det italienske høgre, og, med visse forskjellar, det britiske og det amerikanske høgre.

Nokre av gjestene på nyårsfesten min heldt fram, til liks med mannen min og eg, med å støtte ein sentrum–høgre-ideologi som er for Europa, for rettsstaten og for marknaden – og vart verande i politiske parti som var, meir eller mindre, på linje med europeiske kristelegdemokratar, med dei liberale partia i Tyskland og Nederland, og med det republikanske partiet til John McCain. Somme ser no på seg sjølve som sentrum–venstre. Men andre enda ein heilt annan stad og støttar eit nasjonalistisk parti som kallar seg Lov og rettferd – eit parti som har flytta seg dramatisk langt vekk frå haldningane det stod for første gongen det leia regjeringa ein kort periode, frå 2005 til 2007, og da dei hadde presidentskapen (som ikkje er det same i Polen) frå 2005 til 2010.

Sidan da har Lov og rettferd teke til seg ein ny type idear, ikkje berre framandfiendtlege og djupt skeptiske til resten av Europa, men òg ope autoritære. Etter at partiet fekk eit lite parlamentarisk fleirtal i 2015, har leiarane brote grunnlova ved å utnemne nye dommarar til grunnlovsdomstolen. Seinare nytta partiet den same ukonstitusjonelle oppskriftsboka i ein freistnad på å fylle opp den polske høgsteretten. Det tok over den statlege kringkastingskanalen, Telewizja Polska, sparka populære presentatørar og byrja iherdig å sende propaganda, overrisla med utilslørte løgner, på skattebetalarane si rekning. Regjeringa fekk internasjonalt dårleg ord på seg da ho tok i bruk ei lov som avgrensa offentleg debatt om holocaust. Sjølv om lova til slutt vart endra etter press frå USA, hadde ho brei støtte frå den ideologiske basen for Lov og rettferd – dei journalistane, skribentane og tenkjarane, inkludert nokre av nyårsgjestene mine, som trur at antipolske krefter freistar leggje skulda for Auschwitz på Polen.

Desse haldningane gjer det vanskeleg for meg og nokre av festdeltakarane mine å snakke om noko i det heile teke. Eg har til dømes ikkje hatt ein einaste samtale med ei kvinne som ein gong var ei av dei næraste venene mine, gudmor til eit av borna mine – lat oss kalle henne Marta – sidan ei hysterisk telefonoppringing i april 2010, eit par dagar etter at eit fly med den daverande presidenten om bord styrta i nærleiken av Smolensk i Russland. I dei mellomliggande åra har Marta kome tett innpå Jaroslaw Kaczynski, leiaren av Lov og rettferd, og tvillingbror til den avlidne presidenten. Ho steller ofte i stand lunsjar for han i bustaden sin og diskuterer kven han burde ta med seg i regjeringa. Eg freista for kort tid sidan å treffe henne i Warszawa, men ho ville ikkje. «Kva skulle vi snakke om?» teksta ho meg, og så vart det stilt.

Ein annan av gjestene mine – ho som skaut med pistol i lufta – er separert frå den britiske mannen sin. Ho ser no ut til å bruke dagane sine som internettroll på fulltid og fremjar fanatisk ei heil rad med konspirasjonsteoriar, mange av dei er hatsk antisemittiske. Ho tvitrar om jødisk ansvar for holocaust; ein gong la ho ut eit bilete av eit engelsk mellomaldermåleri med ein gut som truleg var krossfesta av jødar, med kommentaren: «Og dei vart overraska over å bli forviste.» Ho følgjer og haussar opp leiestjernene i det amerikanske alternativhøgre og nyttar same språket som dei.

Det har seg slik at eg veit at begge desse kvinnene er blitt framande for borna sine. Men det er òg typisk – denne skiljelina går gjennom familiar likså vel som gjennom grupper av vener. Vi har ein nabo i nærleiken av Chobielin med foreldre som lyttar til ein regjeringstru, katolsk-konspiratorisk radiostasjon som heiter Radio Maryja. Dei gjentek mantra derifrå, gjer radioens fiendar til sine. «Eg har mista mor mi», sa naboen til meg. «Ho lever i ei anna verd.»

For å klargjere kva som er mine interesser og sympatiar her, burde eg forklare at noko av denne konspiratoriske tenkinga dreier seg om meg. Mannen min var polsk forsvarsminister i eitt og eit halvt år i ei koalisjonsregjering leia av Lov og rettferd i den første, korte perioden deira ved makta. Seinare braut han med det partiet og var utanriksminister i sju år i ei anna koalisjonsregjering, leia av sentrum–høgre-partiet Borgarplattforma. I 2015 stilte han ikkje til val. Som journalist og den amerikanskfødde kona hans har eg alltid vore av ei viss interesse for pressa. Men etter at Lov og rettferd vann det året, vart eg slått opp på framsida av to regimetru blad, wSieci og Do Rzeczy – tidlegare vener av oss arbeider i begge – som den hemmelege jødiske koordinatoren av internasjonale medium og den hemmelege leiaren for den negative omtalen av Polen. Liknande historier har dukka opp i kveldsnyheitene på Telewizja Polska.

Så slutta dei å skrive om meg: Negativ omtale av Polen i internasjonal presse har blitt altfor omfattande til at ein enkeltperson, sjølv ein jødisk enkeltperson, kan koordinere det på eiga hand.

Anne Applebaum

Einerett: The Atlantic / Dag og Tid

Omsett av Lasse H. Takle

Framhald neste veke