Nav-skandalen

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

I samband med den såkalla Nav-skandalen har Nav fjerna det tidlegare kravet om at dei som får sjukepengar, arbeidsavklaringspengar eller pleiepengar, må søkje om å få behalde desse ytingane dersom dei skal reise til eit anna EØS-land.

«Er du EØS-borger og skal reise til et land innenfor EØS, trenger du ikke søke NAV på forhånd, men du må sjekke at reisen er forenelig med dine plikter som sykmeldt», står det på nettsidene til direktoratet i dag.

Søknadsplikta følgde av den norske folketrygdlova, men vart fjerna fordi det vart slått fast at EØS-forordninga som gjev rett til å få utbetalt kontantytingar for den som «er bosat eller opholder sig i en anden medlemsstat», også gjeld for dei som er på kortvarig opphald eller typiske feriereiser.

Denne EØS-forordninga står over norsk rett og har som kjent vore tolka feil av Nav etter at ho tok til å gjelde i Noreg i juni 2012.

Med fjerning av søknadsplikta kan Nav no derimot ha tolka EØS-reglane for strengt og gjort det lettare å reise utanlands med sjukepengar enn det EØS-retten krev. Det meiner tidlegare høgsterettsdommar Karl Arne Utgård.

I ein kommentar på nyhendenettsida Rett24 syner han til praksis og dommar frå andre EØS-land som støttar opp om den tidlegare norske praksisen.

– Eg meiner at den norske lova, med krav om godkjenning av opphald i anna EØS-land, ligg innanfor det forordningane gjev høve til, konkluderer Utgård, som var høgsterettsdommar frå 1999 til 2018.

dommar frå andre land

Utgård har ikkje ønskt å kommentere saka utover kommentaren på Rett24. Der går det derimot fram at bakgrunnen for konklusjonen hans er ein dom frå den tyske høgsteretten for sosiale saker frå juni i fjor og eit prinsippvedtak frå den danske Ankestyrelsen frå 2016. Begge handlar om retten til å ta med seg sjukepengar til eit anna EØS-land, og begge legg til grunn at det kan setjast som krav at ein må søkje, eller i det minste melde frå, for å kunne ta med sjuketrygda til eit anna EØS-land.

Det er altså minst to EU-land som har forstått og praktisert EØS-regelverket på delvis liknande vis som det Nav gjorde fram til i år.

Feiltolkinga Nav har gjort, knyter seg, ifølgje internrevisjonen i etaten, til formuleringa om at ein person har rett til å få utbetalt kontantytingar om han «er bosat eller opholder sig i en anden medlemsstat». I den danske omsetjinga av forordninga er ordet «ophold» definert som «midlertidigt ophold». I den norske versjonen har det vorte til «midlertidig bosted», noko Nav skal ha tolka slik at det ikkje inkluderte kortvarige ferie- og besøksopphald.

Den same forordninga seier derimot òg at det å ta med seg sjukepengar ved opphald i ein annan EØS-stat, skal skje «efter den lovgivning, der gælder for denne institution». Det betyr, slik Utgård tolkar det, at kvar enkelt stat kan setje krav til utbetalinga. Vilkåret som følgjer av den norske folketrygdlova, om at ein må søkje om å få ta med sjuketrygd og arbeidsavklaringspengar utanlands, kan altså gjelde ved opphald i eit anna EØS-land òg.

– Kan stå svakare

Hovudregelen etter EØS-forordninga er like fullt at ein person har rett til å få utbetalt sjukepengar også ved opphald i ein annan EØS-stat. Ei eventuell søknadsplikt knytt til denne retten må, ifølgje den tyske høgsterettsdommen, kunne knytast til andre føringar i EØS-regelverket eller til reglar som er heimla i dette.

Som døme syner han til at EØS-regelverket krev at den sjukemelde må samarbeide med helsepersonell og med arbeidsgivaren og kan verte oppmoda om å delta i arbeidsretta tiltak eller måtte gå gjennom behandlingar. Ifølgje den tyske dommen må den som betaler ut sjukepengar, dels kunne føre tilsyn med at den trygda oppfyller pliktene sine ved opphald i utlandet og kunne undersøkje om det er indikasjonar på svindel eller misbruk av ytingane.

Det er ifølgje Utgård dermed «snevre rammer for når ei sjukekasse kan nekte slik godkjenning».

Oppsummert meiner han likevel at den norske staten kan verte frikjend for å ha kravd tilbakebetaling frå dei som ikkje har søkt om å få ta med seg sjukepengar og arbeidsavklaringspengar ut av landet, i og med at det fram til i år eksisterte ei søknadsplikt.

Utgård reknar med at ein del av straffesakene kjem til å verte gjenopna i norske domstolar. Han meiner domstolane då har rett og plikt til å ta stilling til om det etter EØS-regelverket kan stillast krav til godkjenning. Då må dei spørje Efta-domstolen til råds, meiner han.

– Om krav til søknad eller varsel vert sett opp som vilkår for å ta med seg kontantytingar ved sjukdom, vil dei som har sendt slikt, fått avslag og likevel reist til utlandet, kunne stå sterkt ved ei ny behandling. Motsett vil dei som ikkje på nokon måte har gjort sjukekassa kjend med at dei drog til utlandet i ein periode med sjukemelding eller arbeidsavklaringspengar, kunne stå svakare, skriv han på Rett24.

– Ikkje tilfellet i Noreg

Halvard Haukeland Fredriksen, som er professor i europarett ved Universitetet i Bergen, er samd med Utgård i at det kan vere lovleg å krevje søknad og godkjenning knytt til utbetaling av sjukepengar, også under EØS-regelverket. Han trur derimot ikkje den norske søknadsplikta, slik ho har vorte praktisert fram til i år, har vore lovleg.

– Éin ting er oppryddinga etter feilen som er gjord, og overfor dei som urettmessig har fått krav om tilbakebetaling eller dom. Det andre er korleis vi innrettar lovverket framover, om det skal vere fritt fram å reise med sjukepengar, eller om ein kan sjå føre seg ei form for meldeplikt. Eg trur søknadsplikta Nav hadde, var og er i strid med EØS-pliktene, og at ho ikkje kjem staten til unnsetning når det no skal ryddast opp. Når støvet legg seg og det skal greiast ut korleis desse ordningane skal sjå ut framover, er eg derimot samd med Utgård i at vi ikkje må overdrive krava i EØS-retten. Vi kan nok ha ei form for meldeplikt, seier han til Dag og Tid.

– Kva hadde måtta til for at den norske søknadsplikta skulle ha vore lovleg etter EØS-regelverket?

– Slik eg oppfattar den tyske ordninga som Utgår viser til, var tysk forvalting på det reine med at ein søknad skal handsamast opp mot trygdeforordninga i EØS. Det er tydeleg at dette ikkje har vore tilfellet i Noreg. Her syner det seg at det ikkje har hjelpt å søkje, for Nav har meint at EØS-retten ikkje gav rett til å ta med sjukepengar på reiser og korte opphald, seier han.

Nav tok ikkje kontakt

Fredriksen undrar seg over kvifor Nav, som har hatt interne diskusjonar om korleis forordninga skal forståast, ikkje har vore i kontakt med kollegaer i land som Danmark, Sverige, England og Tyskland for å høyre korleis dei oppfattar forordninga.

– Både EØS-avtalen og EU-retten legg opp til utstrekt administrativt samarbeid mellom forvaltingsstyresmakter på tvers av landegrenser, nettopp for å forstå og praktisere regelverket likt.

Bjørn Lien, som er fungerande ytingsdirektør i Nav, stadfestar at etaten ikkje har teke kontakt med styresmakter i andre land.

– I samband med vurderinga vår av sakskomplekset orienterte vi oss på eit overordna nivå og var kjende med prinsippavgjerda frå Danmark. Men Nav kontakta ikkje tilsvarande styresmakter i andre land for å få greidd ut korleis dei forstod reglane, sidan saka på dette tidspunktet vart send over til Regjeringsadvokaten for vurdering, skriv han i ein e-postkommentar til Dag og Tid.

Uvisst utfall

Verken EU-domstolen eller Efta-domstolen har hatt spørsmålet om førehandsgodkjenning og eventuell meldeplikt til handsaming til no. Fredriksen meiner til liks med Utgård at spørsmålet bør leggjast fram for Efta-domstolen.

I ein replikk til Utgård på Rett24 skriv han samstundes at han hallar mot å tru at EØS-retten stengjer for ei generell ordning med førehandsgodkjenning knytt eksplisitt til opphald i utlandet.

– Det å knyte kriteriet som utløyser søknadsplikt, til det å krysse ei landsgrense, er i utgangspunktet mistenkjeleg i EU- og EØS-samanheng. Kvifor skal ein Nav-mottakar som bur i Fredrikstad, til dømes, måtte søkje for å reise til Sverige, men ikkje for å reise til Finnmark, som er mykje lenger unna? Eg trur ei lovleg søknadsplikt må grunngjevast i anna enn ei grensekryssing så lenge vi er del av EØS. Til dømes kan det knytast til å reise ut av heimkommunen eller vekk frå nedslagsfeltet til det lokale Nav-kontoret for ein viss periode, men då kan det ikkje spele noka rolle om du skal til Bergen eller Belgia. Ei slik meldeplikt trur eg kan forsvarast. Men den tyske høgsteretten kom jo til at også ei søknadsplikt knytt til grensekryssing må godtakast, så spørsmålet er vanskeleg, seier han.