Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

Samfunn

Millionane som vil endre Spania

Same kva som skjer dei neste dagane og vekene, har rundt to millionar katalanarar gjeve uttrykk for at dei ønskjer sjølvstende. Det kjem til å få konsekvensar for Spania, meiner statsvitarar.

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
Trass i åtvaringar og motstand frå styresmaktene i Madrid, røysta rundt to millionar menneske i Catalonia for sjølvstende 1. oktober.

Trass i åtvaringar og motstand frå styresmaktene i Madrid, røysta rundt to millionar menneske i Catalonia for sjølvstende 1. oktober.

Foto: Emilio Morenatti / AP / NTB scanpix

Trass i åtvaringar og motstand frå styresmaktene i Madrid, røysta rundt to millionar menneske i Catalonia for sjølvstende 1. oktober.

Trass i åtvaringar og motstand frå styresmaktene i Madrid, røysta rundt to millionar menneske i Catalonia for sjølvstende 1. oktober.

Foto: Emilio Morenatti / AP / NTB scanpix

9501
20171103

Bakgrunn

Catalonia

Ein av 17 autonome regionar nordaust i Spania

Omfattar fire provinsar, deriblant Barcelona

Har 7,4 millionar innbyggjarar, nær 16 prosent av befolkninga i Spania

Har stor grad av sjølvstyre, eige språk, folkevalt forsamling, flagg og nasjonalsong

1. oktober røysta rundt 90 prosent for sjølvstende, valdeltakinga var nær 43 prosent

Den folkevalte forsamlinga erklærte sjølvstende 27. oktober, same dag oppheva statsministeren i Spania det katalanske sjølvstyret og lyste ut nyval i regionen.

9501
20171103

Bakgrunn

Catalonia

Ein av 17 autonome regionar nordaust i Spania

Omfattar fire provinsar, deriblant Barcelona

Har 7,4 millionar innbyggjarar, nær 16 prosent av befolkninga i Spania

Har stor grad av sjølvstyre, eige språk, folkevalt forsamling, flagg og nasjonalsong

1. oktober røysta rundt 90 prosent for sjølvstende, valdeltakinga var nær 43 prosent

Den folkevalte forsamlinga erklærte sjølvstende 27. oktober, same dag oppheva statsministeren i Spania det katalanske sjølvstyret og lyste ut nyval i regionen.

Sjølvstende

eva@dagogtid.no

Handlar det om sjølvstende, eller handlar det om noko anna? Det er ikkje lett å verte klok på den siste tidas hendingar i Catalonia, nordaust i Spania.

Rundt to millionar innbyggjarar i den autonome regionen sa 1. oktober ja til å lausrive seg frå Spania. Vel utgjorde dei rundt 90 prosent av dei som røysta, men det var det berre under halvparten av dei røysteføre blant dei 7,5 millionar innbyggjarane i regionen som gjorde.

Folkerøystinga gjekk føre seg trass i åtvaringar og motstand frå styresmaktene i Madrid, trass i at ho var erklært som eit brot med den spanske grunnlova og med dei katalanske vedtektene for autonomi, og trass i at det ikkje har vore fleirtal for å verte ein sjølvstendig stat blant innbyggjarar i Catalonia på ei einaste av meiningsmålingane Centre for Opinion Studies har gjennomført kvartalsvis dei tolv siste åra.

Likevel meinte den katalanske regionspresidenten Carles Puigdemont og parlamentet i Catalonia at resultatet av folkerøystinga gav grunn til å erklære sjølvstende.

I skrivande stund er dei alle avsette; regjeringa frå Madrid har bestemt at det vert nyval i desember, og har teke over styre og stell i regionen fram til det. Parlamentsmedlemmer og over 200 embetspersonar har mista jobben, og det nasjonale politiet har gjennomsøkt lokala til det regionale politiet. Spania er inne i si største politiske krise i moderne tid.

Truleg kjem det til å verte arrangert fleire demonstrasjonar i Catalonia framover mot valet, både til støtte for den avsette regjeringa og for og imot sjølvstende.

Instituttleiar for samfunnsvitskap Marcus Buck ved Universitetet i Tromsø kjenner Spania godt og trur det heile kjem til å gå fredeleg føre seg, fordi dei som ønskjer sjølvstende, veit at saka er tapt om dei tyr til vald. Han seier kampen deira alt har hatt symbolsk tyngd til å utløyse det som kjem til å gje utvida sjølvstyre på sikt.

– Uforståeleg hastverk

I eit forsøk på å motverke ei sjølvstendeerklæring frå det katalanske parlamentet gjekk det konservative folkepartiet, som sit med regjeringsmakta, og det sosialistiske arbeidarpartiet i midten av oktober saman om å planleggje ei reform av den spanske grunnlova. Ein tverrpolitisk parlamentskomité skal ifølgje Financial Times greie ut om moglege endringar, særleg knytte til autonomien for regionane. Det sosialistiske partiet har pressa på for slike reformer sidan før finanskrisa, seier Buck.

– Dei fleste målingane syner at partia som ønskjer sjølvstende, kjem til å tape fleirtalet ved valet, men det kjem endringar likevel. Det berre skjer ikkje over natta. Det kjem til å ta mellom fem og åtte år før ein slik prosess er ferdig. Mange skjønar difor ikkje kvifor katalanarar hadde slik hastverk med å erklære sjølvstende no, dei som har kjempa for det sidan 1714, seier Buck.

1714 var året då fyrstedømet Catalonia vart oppheva som politisk eining og lagt under spansk direktestyre i meir enn 200 år. Sidan har regionen hatt sjølvstyre i nokre korte periodar på 30-talet, før Franco kom til makta, og deretter sidan 1979, etter at den nye grunnlova desentraliserte og delte staten i autonome regionar.

Under teppet

Catalonia er saman med Baskarland blant regionane med størst sjølvstyre, med eigne parlament og eigen politistyrke, mellom anna. Katalanarane kan derimot ikkje krevje inn skattar sjølv, slik baskarane kan. Det er det fleire som ønskjer seg. Dei meiner den spanske staten tek inn for mykje jamført med kva dei får tilbake. Ifølgje The Economist betalar katalanarane inn mellom åtte og ti milliardar euro meir i året i skatt enn det dei får tilbake i tenester.

Det er også dei som meiner at Catalonia har historiske rettar til sjølvstyre som bør gje dei ei særstilling. Dei var kritiske til det dei kallar «café para todos» («kaffi til alle») – at grunnlova frå 1978 opna for autonomi for fleire regionar.

Under sosialistpartiet i 2006 vart det vedteke ei ny lov som gav meir sjølvstyre og fortrinnsrett for det katalanske språket i vedtektene for autonomi, og som stadfesta at regionen var definert som ein nasjon av deira eige parlament. Lova vart derimot endra att i 2010 fordi delar av henne vart kjende grunnlovsstridige av grunnlovsdomstolen. Det gav vind i segla for sjølvstendeforkjemparane, som vann fleirtalet i den katalanske regionforsamlinga i 2015. Valet var den utløysande faktoren for folkerøystinga og sjølvstendeerklæringa, meiner Buck.

Det finst ifølgje Buck også dei som ser både folkerøystinga og sjølvstendeerklæringa som eit skalkeskjul for å få feia andre ting under teppet, som korrupsjon og økonomisk vanstyre. Puigdemonts forgjengar, Artur Mas, var mellom anna uønskt av den katalanske venstresida fordi han vart knytt til strukturell korrupsjon og skatteunndragingar som mentoren hans, den mangeårige katalanske statsministeren Jordi Pujol, stod for.

Stråmann

Den spanske statsvitaren Agustín José Menéndez ved universitetet i Leon, vest i Spania, meiner kampen for sjølvstende har eskalert eine og åleine på grunn av innstrammingspolitikken Spania dei siste åra har gjennomført i samråd med EU-kommisjonen, EUs sentralbank og Det internasjonale pengefondet (IMF). Politikken har ført til store kutt i offentlege utgifter, skatteauke, oppseiingar og arbeidsløyse.

– Slik sett er det eit symptom på den strukturelle krisa i europeiske demokrati, seier han.

Ifølgje Menéndez har sjølvstendespørsmålet fungert som ein stråmann for både spanske og katalanske regjeringar, som begge har hatt interesse av å snakke om anna enn innstrammingar og sosioøkonomiske forhold, som dei sjølve har delt ansvaret for.

– Lenge var det gunstig og ein sams flukt for begge sider. Heilt fram til i august i år hamna spørsmålet om sjølvstende på femte og sjetteplass på rangeringane over kva folk ser som utfordringar, etter arbeidsløyse, ulikskap og økonomi. Problemet oppstod då spørsmålet om sjølvstende vart konkretisert. Det var ikkje eigentleg interessant for nokon av regjeringane, men det fekk ei politisk kraft som kom ut av kontroll, seier Menéndez.

Ny sosial kontrakt

Catalonia er kjend som ein industrimetropol i europeisk samanheng og er ein av dei rikaste regionane i Spania. I 2016 stod regionen for nær ein femtedel av bruttonasjonalproduktet i Spania. BNP per innbyggjar er høgare enn på landsbasis, men ligg på fjerdeplass blant regionane, etter Madrid, Baskerland og Navarra. Arbeidsløysa er også lågare i Catalonia enn på landsbasis.

Problemet, ifølgje Menéndez, er at ulikskapen innåt i Catalonia aukar, og at Catalonia er forbigått av Madrid i både rikdom og økonomisk makt.

– Problemet er kva som skjer over tid. Velstandsnivået i industrielle område som Baskerland og Catalonia var mykje høgare i starten av totusentalet enn no. No har Madrid vorte meir velståande enn Catalonia. Barcelona har mista økonomisk makt, og det gjer borgarane urolege.

Menéndez trur ikkje ei grunnlovsreform klarar å roe gemytta i Catalonia. Verken den spanske eller katalanske regjeringa syner teikn til å ville ta tak i dei underliggjande utfordringane, slik han ser det.

– Eg er djupt pessimistisk. Men dei kan ikkje sjå vekk frå fakta her. To millionar menneske, som vil seie 35–40 prosent av den røysteføre befolkninga i Catalonia, er imot spelereglane slik dei er i dag. Det må dei ta innover seg. Det må lagast ein ny sosial kontrakt som fungerer for alle. Om ikkje kjem landet til å bryte saman før eller seinare, seier han.

Lid ikkje

Jesús Palomar, som er professor i statsvitskap ved universitetet i Barcelona, er langt mindre pessimistisk. Han seier konflikten som utspelar seg no, i hovudsak er politisk og institusjonell og ikkje har store følgjer for innbyggjarar eller daglegliv i Catalonia.

– Catalonia har vore prega av mangfald og sameksistens, og dei som kjenner seg katalanske og dei som kjenner seg spanske, har alltid vore i stand til å leve saman. Den situasjonen har ikkje endra seg mykje. Unionistar og sjølvstendeforkjemparar demonstrerer no ulike meiningar, og dei har veldig ulike meiningar, men det katalanske dagleglivet lid ikkje av prosessane, seier han.

I politikken er derimot forholdet mellom dei som er for og imot sjølvstende, brote, iallfall inntil vidare.

– Catalonia får kanskje ikkje sjølvstende på kort sikt, men relasjonen og tilliten mellom Catalonia og Spania er svært øydelagt. Dersom den politiske og sosiale støtta for sjølvstende held seg som i dag i to til tre år til, trur eg regionen på sikt vert sjølvstendig.

Palomar trur heller ikkje ei grunnlovsreform kan løyse situasjonen.

– Ei reform av grunnlova er mogleg, men garantert ikkje nok til å tilfredsstille regionane som ønskjer sjølvstende, seier han.

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Sjølvstende

eva@dagogtid.no

Handlar det om sjølvstende, eller handlar det om noko anna? Det er ikkje lett å verte klok på den siste tidas hendingar i Catalonia, nordaust i Spania.

Rundt to millionar innbyggjarar i den autonome regionen sa 1. oktober ja til å lausrive seg frå Spania. Vel utgjorde dei rundt 90 prosent av dei som røysta, men det var det berre under halvparten av dei røysteføre blant dei 7,5 millionar innbyggjarane i regionen som gjorde.

Folkerøystinga gjekk føre seg trass i åtvaringar og motstand frå styresmaktene i Madrid, trass i at ho var erklært som eit brot med den spanske grunnlova og med dei katalanske vedtektene for autonomi, og trass i at det ikkje har vore fleirtal for å verte ein sjølvstendig stat blant innbyggjarar i Catalonia på ei einaste av meiningsmålingane Centre for Opinion Studies har gjennomført kvartalsvis dei tolv siste åra.

Likevel meinte den katalanske regionspresidenten Carles Puigdemont og parlamentet i Catalonia at resultatet av folkerøystinga gav grunn til å erklære sjølvstende.

I skrivande stund er dei alle avsette; regjeringa frå Madrid har bestemt at det vert nyval i desember, og har teke over styre og stell i regionen fram til det. Parlamentsmedlemmer og over 200 embetspersonar har mista jobben, og det nasjonale politiet har gjennomsøkt lokala til det regionale politiet. Spania er inne i si største politiske krise i moderne tid.

Truleg kjem det til å verte arrangert fleire demonstrasjonar i Catalonia framover mot valet, både til støtte for den avsette regjeringa og for og imot sjølvstende.

Instituttleiar for samfunnsvitskap Marcus Buck ved Universitetet i Tromsø kjenner Spania godt og trur det heile kjem til å gå fredeleg føre seg, fordi dei som ønskjer sjølvstende, veit at saka er tapt om dei tyr til vald. Han seier kampen deira alt har hatt symbolsk tyngd til å utløyse det som kjem til å gje utvida sjølvstyre på sikt.

– Uforståeleg hastverk

I eit forsøk på å motverke ei sjølvstendeerklæring frå det katalanske parlamentet gjekk det konservative folkepartiet, som sit med regjeringsmakta, og det sosialistiske arbeidarpartiet i midten av oktober saman om å planleggje ei reform av den spanske grunnlova. Ein tverrpolitisk parlamentskomité skal ifølgje Financial Times greie ut om moglege endringar, særleg knytte til autonomien for regionane. Det sosialistiske partiet har pressa på for slike reformer sidan før finanskrisa, seier Buck.

– Dei fleste målingane syner at partia som ønskjer sjølvstende, kjem til å tape fleirtalet ved valet, men det kjem endringar likevel. Det berre skjer ikkje over natta. Det kjem til å ta mellom fem og åtte år før ein slik prosess er ferdig. Mange skjønar difor ikkje kvifor katalanarar hadde slik hastverk med å erklære sjølvstende no, dei som har kjempa for det sidan 1714, seier Buck.

1714 var året då fyrstedømet Catalonia vart oppheva som politisk eining og lagt under spansk direktestyre i meir enn 200 år. Sidan har regionen hatt sjølvstyre i nokre korte periodar på 30-talet, før Franco kom til makta, og deretter sidan 1979, etter at den nye grunnlova desentraliserte og delte staten i autonome regionar.

Under teppet

Catalonia er saman med Baskarland blant regionane med størst sjølvstyre, med eigne parlament og eigen politistyrke, mellom anna. Katalanarane kan derimot ikkje krevje inn skattar sjølv, slik baskarane kan. Det er det fleire som ønskjer seg. Dei meiner den spanske staten tek inn for mykje jamført med kva dei får tilbake. Ifølgje The Economist betalar katalanarane inn mellom åtte og ti milliardar euro meir i året i skatt enn det dei får tilbake i tenester.

Det er også dei som meiner at Catalonia har historiske rettar til sjølvstyre som bør gje dei ei særstilling. Dei var kritiske til det dei kallar «café para todos» («kaffi til alle») – at grunnlova frå 1978 opna for autonomi for fleire regionar.

Under sosialistpartiet i 2006 vart det vedteke ei ny lov som gav meir sjølvstyre og fortrinnsrett for det katalanske språket i vedtektene for autonomi, og som stadfesta at regionen var definert som ein nasjon av deira eige parlament. Lova vart derimot endra att i 2010 fordi delar av henne vart kjende grunnlovsstridige av grunnlovsdomstolen. Det gav vind i segla for sjølvstendeforkjemparane, som vann fleirtalet i den katalanske regionforsamlinga i 2015. Valet var den utløysande faktoren for folkerøystinga og sjølvstendeerklæringa, meiner Buck.

Det finst ifølgje Buck også dei som ser både folkerøystinga og sjølvstendeerklæringa som eit skalkeskjul for å få feia andre ting under teppet, som korrupsjon og økonomisk vanstyre. Puigdemonts forgjengar, Artur Mas, var mellom anna uønskt av den katalanske venstresida fordi han vart knytt til strukturell korrupsjon og skatteunndragingar som mentoren hans, den mangeårige katalanske statsministeren Jordi Pujol, stod for.

Stråmann

Den spanske statsvitaren Agustín José Menéndez ved universitetet i Leon, vest i Spania, meiner kampen for sjølvstende har eskalert eine og åleine på grunn av innstrammingspolitikken Spania dei siste åra har gjennomført i samråd med EU-kommisjonen, EUs sentralbank og Det internasjonale pengefondet (IMF). Politikken har ført til store kutt i offentlege utgifter, skatteauke, oppseiingar og arbeidsløyse.

– Slik sett er det eit symptom på den strukturelle krisa i europeiske demokrati, seier han.

Ifølgje Menéndez har sjølvstendespørsmålet fungert som ein stråmann for både spanske og katalanske regjeringar, som begge har hatt interesse av å snakke om anna enn innstrammingar og sosioøkonomiske forhold, som dei sjølve har delt ansvaret for.

– Lenge var det gunstig og ein sams flukt for begge sider. Heilt fram til i august i år hamna spørsmålet om sjølvstende på femte og sjetteplass på rangeringane over kva folk ser som utfordringar, etter arbeidsløyse, ulikskap og økonomi. Problemet oppstod då spørsmålet om sjølvstende vart konkretisert. Det var ikkje eigentleg interessant for nokon av regjeringane, men det fekk ei politisk kraft som kom ut av kontroll, seier Menéndez.

Ny sosial kontrakt

Catalonia er kjend som ein industrimetropol i europeisk samanheng og er ein av dei rikaste regionane i Spania. I 2016 stod regionen for nær ein femtedel av bruttonasjonalproduktet i Spania. BNP per innbyggjar er høgare enn på landsbasis, men ligg på fjerdeplass blant regionane, etter Madrid, Baskerland og Navarra. Arbeidsløysa er også lågare i Catalonia enn på landsbasis.

Problemet, ifølgje Menéndez, er at ulikskapen innåt i Catalonia aukar, og at Catalonia er forbigått av Madrid i både rikdom og økonomisk makt.

– Problemet er kva som skjer over tid. Velstandsnivået i industrielle område som Baskerland og Catalonia var mykje høgare i starten av totusentalet enn no. No har Madrid vorte meir velståande enn Catalonia. Barcelona har mista økonomisk makt, og det gjer borgarane urolege.

Menéndez trur ikkje ei grunnlovsreform klarar å roe gemytta i Catalonia. Verken den spanske eller katalanske regjeringa syner teikn til å ville ta tak i dei underliggjande utfordringane, slik han ser det.

– Eg er djupt pessimistisk. Men dei kan ikkje sjå vekk frå fakta her. To millionar menneske, som vil seie 35–40 prosent av den røysteføre befolkninga i Catalonia, er imot spelereglane slik dei er i dag. Det må dei ta innover seg. Det må lagast ein ny sosial kontrakt som fungerer for alle. Om ikkje kjem landet til å bryte saman før eller seinare, seier han.

Lid ikkje

Jesús Palomar, som er professor i statsvitskap ved universitetet i Barcelona, er langt mindre pessimistisk. Han seier konflikten som utspelar seg no, i hovudsak er politisk og institusjonell og ikkje har store følgjer for innbyggjarar eller daglegliv i Catalonia.

– Catalonia har vore prega av mangfald og sameksistens, og dei som kjenner seg katalanske og dei som kjenner seg spanske, har alltid vore i stand til å leve saman. Den situasjonen har ikkje endra seg mykje. Unionistar og sjølvstendeforkjemparar demonstrerer no ulike meiningar, og dei har veldig ulike meiningar, men det katalanske dagleglivet lid ikkje av prosessane, seier han.

I politikken er derimot forholdet mellom dei som er for og imot sjølvstende, brote, iallfall inntil vidare.

– Catalonia får kanskje ikkje sjølvstende på kort sikt, men relasjonen og tilliten mellom Catalonia og Spania er svært øydelagt. Dersom den politiske og sosiale støtta for sjølvstende held seg som i dag i to til tre år til, trur eg regionen på sikt vert sjølvstendig.

Palomar trur heller ikkje ei grunnlovsreform kan løyse situasjonen.

– Ei reform av grunnlova er mogleg, men garantert ikkje nok til å tilfredsstille regionane som ønskjer sjølvstende, seier han.

– Det må lagast ein ny
sosial kontrakt som
fungerer for alle.

Agustín José Menéndez,
universitetet i Leon

Emneknaggar

Fleire artiklar

Noreg har berre tilfluktsrom til under halvparten av befolkninga.

Noreg har berre tilfluktsrom til under halvparten av befolkninga.

Foto: Eva Aalberg Undheim

Samfunn

Beredskapssatsing med seinskadar

Regjeringa vil gjeninnføre krav om tilfluktsrom i nye bygg etter at kapasiteten har vorte redusert år for år.

Eva Aalberg Undheim
Noreg har berre tilfluktsrom til under halvparten av befolkninga.

Noreg har berre tilfluktsrom til under halvparten av befolkninga.

Foto: Eva Aalberg Undheim

Samfunn

Beredskapssatsing med seinskadar

Regjeringa vil gjeninnføre krav om tilfluktsrom i nye bygg etter at kapasiteten har vorte redusert år for år.

Eva Aalberg Undheim
Jørgen Boassen har vorte kjend langt utanfor Grønlands grenser etter at han viste Donald Trump jr. omkring i Nuuk.

Jørgen Boassen har vorte kjend langt utanfor Grønlands grenser etter at han viste Donald Trump jr. omkring i Nuuk.

Foto: Christiane Jordheim Larsen

UtanriksSamfunn

Alle auge på Grønland

NUUK, GRØNLAND: 2025 starta med vaksenopplæring om Grønlands geopolitiske betyding. Saman med store delar av den vestlege pressa har eg følgt spora etter Donald Trump jr. i hovudstaden Nuuk. 

Christiane Jordheim Larsen
Jørgen Boassen har vorte kjend langt utanfor Grønlands grenser etter at han viste Donald Trump jr. omkring i Nuuk.

Jørgen Boassen har vorte kjend langt utanfor Grønlands grenser etter at han viste Donald Trump jr. omkring i Nuuk.

Foto: Christiane Jordheim Larsen

UtanriksSamfunn

Alle auge på Grønland

NUUK, GRØNLAND: 2025 starta med vaksenopplæring om Grønlands geopolitiske betyding. Saman med store delar av den vestlege pressa har eg følgt spora etter Donald Trump jr. i hovudstaden Nuuk. 

Christiane Jordheim Larsen

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis