Barnevern

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Det norske ordet «barnevernet» har blitt eit internasjonalt omgrep dei siste åra. I ei lang rekkje land, frå Russland og Romania til India og Tyrkia, har barnevernet i Noreg fått svært hard kritikk. Det har vore diplomatiske protestar og demonstrasjonar ved norske ambassadar, og gong på gong blir Noreg framstilt som eit land der foreldre blir fråtekne barna sine på urimeleg eller uforståeleg grunnlag.

Mange av åtaka inneheld groteske skuldingar og konspirasjonsteoriar: Den tsjekkiske presidenten har samanlikna norsk barnevern med det nazistiske Lebensborn-programmet, på grunn av ei sak der ei tsjekkisk mor mista omsorgsretten i Noreg. I ein litauisk TV-kanal vart det hevda at norske styresmakter nyttar barnevernet for å skaffe utanlandske barn for å styrke genmaterialet i Noreg. Men i tillegg til slike ville skuldingar har norsk barnevern òg fått kritikk i form av krasse reportasjar på britiske BBC.

På onsdag gjekk barne- og likestillingsminister Linda Hofstad Helleland offensivt ut i forsvaret sitt av barnevernet. Ho kalla Noreg eit føregangsland i å verne barn mot vald og overgrep: «Andre land vil komme etter oss, både når det gjelder lovregulering og holdninger», sa Helleland.

Men sjølv om mykje av den utanlandske kritikken mot norsk barnevern er openbert urimeleg, kan det likevel tenkjast at det ligg noko bak dette fenomenet som det er verdt å granske nærare. Dette er eit forsøk.

Nordiske ideal

Ei grensedraging først: Denne artikkelen kjem ikkje til å hevde at det norske barnevernet er vondsinna, heller ikkje at barnevernet aldri gjer feil. Her kjem inga drøfting av vurderingane som er gjorde i einskildsaker, heller ingen konklusjonar om at omsorgsovertaking skjer for ofte eller for sjeldan i Noreg. Denne saka spring ut av ei enkel undring: Kvifor er det det norske barnevernet som har fått så mykje kritikk internasjonalt, ikkje barnevernstenestene i dei landa som liknar mest på Noreg?

Ein skulle tru at Norden har mykje sams på dette feltet: Dei nordiske landa har vore pionerar i arbeidet med å styrke rettane til barn. I 1979 vart til dømes Sverige det første landet i verda som gjorde det ulovleg for foreldre å slå ungar. Finland og Noreg følgde etter i 1983 og 1987, Danmark i 2003.

Innvandring

Dei internasjonale protestane mot barnevernet har utgangspunkt i saker som involverer innvandrarar i Noreg. Dei fleste innvandrarar kjem frå land med andre idear om barneoppdraging enn dei som dominerer her nord: I det meste av verda er fysisk avstraffing av barn rekna som akseptabelt, og i få land finst ein slik aksept som i Norden for at staten kan gripe inn i familielivet. I delar av innvandrarbefolkninga er dessutan fattigdom og sosiale problem meir vanlege enn i majoritetsbefolkninga, og det kan gjere det meir sannsynleg at barnevernet går inn med tiltak.

Innvandrarfamiliar er da òg klart overpresenterte når det gjeld hjelpetiltak frå barnevernet i Noreg. Men biletet er annleis når det gjeld omsorgsovertaking, det mest drastiske verkemiddelet, og det som skaper dei sterkaste reaksjonane. Her skil ikkje innvandrarbefolkninga generelt seg nemneverdig frå majoriteten.

Blant innvandrarar frå til dømes Polen og Litauen er omsorgsovertaking langt mindre vanleg enn i majoritetsbefolkninga, medan innvandrarfamiliar frå Asia og Afrika er overrepresenterte når det gjeld omsorgsovertaking. Høgast på den statistikken ligg barn med bakgrunn frå Thailand, Iran og Vietnam, syner tal frå Barne-, ungdoms og familiedirektoratet. Desse tala tyder ikkje på at det norske barnevernet generelt går hardare fram mot innvandrarfamiliar enn mot andre.

Kulturkollisjonar og ulike syn på barneoppdraging kan uansett ikkje forklare at det er akkurat det norske barnevernet den internasjonale stormen har retta seg mot. Også Danmark har ei stor innvandrarbefolkning, og i Sverige utgjer innvandrarane ein større del av befolkninga enn i Noreg.

Fleire overtakingar

Å miste omsorgsretten til barna sine er svært smertefullt, og mange slike saker er konfliktfylte. Kanskje kan ein del av forklaringa på kritikken vere at barnevernet har involvert seg i mykje fleire omsorgsovertakingar dei siste tiåra? I 2003 var 6,8 promille av alle barn og unge i Noreg plasserte utanfor heimen. I 2016 var talet 10,8 promille – ein auke på 63 prosent på tolv år. I 1980-åra var Noreg det nordiske landet med færrast barn plasserte utanfor heimen i høve til det totale barnetalet, i dag ligg Noreg truleg høgast i Norden på denne statistikken.

Men Noreg skil seg ikkje særleg frå andre nordeuropeiske land når det gjeld talet på omsorgsovertakingar. Også i land som Danmark, Finland, Sverige, Tyskland, Sveits og Polen er kring 1 prosent av alle ungar omplasserte utanfor heimen av styresmaktene. Slik sett er ikkje Noreg noko annleisland i denne delen av verda.

Akuttvedtak

Meir interessant er det kanskje å sjå på korleis omplasseringa av ungane skjer. I Noreg har det vore ein sterk auke i talet på akuttvedtak om omplassering det siste tiåret, eit tiltak som blir brukt når barnevernet meiner barnet kan vere i fare. Vedtaka skal godkjennast av ei fylkesnemnd i løpet av 48 timar. Dette krisetiltaket har blitt normalen for omsorgsovertakingar i Noreg.

I 2007 vart det gjort 945 slike vedtak, i 2013 var talet 1609, ein auke på 59 prosent på berre seks år. Etter dette har talet gått litt ned: I 2017 vart det gjort 1342 akuttvedtak. Når omplasseringa skjer gjennom eit akuttvedtak, og kanskje etter at politiet har vore og henta ungane i barnehagen utan førevarsel, er det meir skakande for familien enn om overtakinga kjem etter ein lengre prosess.

Auken i bruk av akuttvedtak i barnevernet er urovekkande, meiner Jan Storø, dosent på barnevernpedagogutdanninga ved OsloMet.

– Spesielt urovekkande er dei akuttvedtaka som kjem etter at barnevernet har arbeidd lenge med ei sak, og kjenner at verkemidla og ressursane deira ikkje strekk til. Så kjem det kanskje ei krise, og barnevernet vel å ty til akuttvedtak. Men det var ikkje slik denne ordninga var tenkt. Ein må spørje om barnevernet har gode nok alternativ i slike situasjonar, seier Storø.

Bruk av tvang

Sjølv om alle dei nordiske landa set rettane til barn høgt, er dei ikkje like på dette feltet. Ein norsk studie frå 2004 synte skilnader både i lovverket og i haldningane til barnevernstilsette i Noreg og Danmark: Medan norsk lovverk slo fast at «barnets beste» skal ha forrang framfor interessene til foreldra, heitte det i Danmark at barnets beste skal «inndrages i vurderingen». Når sakshandsamarar frå dansk og norsk barnevern skulle vurdere dei same fiktive barnevernssakene, viste det seg òg at danskane vektla interessene til foreldra sterkare enn nordmennene. Og det finst fleire nordiske skilnader.

Eit felt der Noreg verkeleg skil seg ut i Norden, er bruken av tvang ved omsorgsovertaking. Ein studie av Nova-forskar Jens Lunnan Hjort i 2010 synte at tvang vart brukt ved berre 11 prosent av omplasseringar i Danmark. Ein studie av forskar Marit Skivenes ved Universitetet i Bergen synte at tvang vart brukt ved 26 prosent av omsorgsovertakingane i Sverige i 2012, og i Finland var talet 19 prosent. I Noreg vart tvang brukt ved heile 71 prosent av omsorgsovertakingane. Denne skilnaden kan vere med på å forklare kvifor det norske barnevernet har blitt slik ei internasjonal skyteskive.

Ulik tyding

Men her må det nemnast at omgrep som «tvang» og «frivillig» ikkje er eintydige. Sjølv om dei aller fleste omsorgsovertakingane i Danmark i prinsippet skjer med samtykke frå foreldra, vil ikkje det seie at det ikkje har blitt øvd press. I 1990-åra brukte danske styresmakter omsorgsovertaking langt oftare enn dei norske gjorde, og alle desse «frivillige» overtakingane skjedde neppe friksjonsfritt.

Noreg har ikkje same type skilje mellom frivillig omsorgsovertaking og tvang som dei andre nordiske landa. I Noreg skal det liggje eit vedtak i fylkesnemnda til grunn for alle omsorgsovertakingar, anten dei skjer med eller utan samtykke frå foreldra. Uansett er vedtaka i fylkesnemnda bindande, og barna kan ikkje førast attende til foreldra utan nytt vedtak i nemnda.

Ordninga med fylkesnemnder i barnevernssaker vart innført med barnevernlova som kom i 1992. I fylkesnemndene har foreldra rett til advokat og får høve til å leggje fram saka si. Slik sett gjev dette foreldra fleire rettar enn administrative vedtak ville gjere. Men fylkesnemnda liknar mykje på ein domstol.

Det kan vere at mange foreldre kjenner det som om dei sit på tiltalebenken i slike saker, meiner Jan Storø.

– Men da ordninga med fylkesnemndene vart innført, var ikkje målet meir bruk av tvang, men å styrkje rettstryggleiken. Den gamle ordninga med barnevernsnemndene var ikkje god nok, ho gav altfor dårleg rettstryggleik.

Tvilsam mal

Norsk barnevern skil seg frå svensk og dansk barnevern også i rutinane for å undersøke forholda i familiane, fortel førsteamanuensis Svein-Arild Vis ved Regionalt kunnskapssenter for barn og unge, Nord.

– Sverige og Danmark har nasjonale system med retningsliner for korleis barnevernet skal innhente opplysningar og kva ein skal sjå etter. I Noreg finst ikkje noko slikt system, og framgangsmåtane kan truleg variere mykje rundt i kommunane, seier Vis.

Han har sjølv leidd ei evaluering av den såkalla Kvellomalen, eit undersøkingsskjema som er mykje brukt i norsk barnevern. Konklusjonen var svært kritisk: Poengsystemet i malen var mangelfullt og ikkje eigna til å grunngje avgjerder i barnevernssaker, meinte Vis og kollegaene hans.

– Det er absolutt ting å forbetre i metodane til barnevernet. Men eg veit ikkje om noko av dette kan vere med på å forklare at norsk barnevern har fått meir kritikk enn barnevernet i andre nordiske land.

Dårleg rykte

Mykje av kritikken mot norsk barnevern kjem truleg av at Noreg legg større vekt på rettane til barn enn dei fleste land, meiner Marit Skivenes. Ho er professor i administrasjons- og organisasjonsvitskap ved Universitet i Bergen, og har laga samanliknande studiar av barnevernet i fleire europeiske land. Skivenes meiner dei nordiske systema er svært like, og ho trur at den internasjonale kritikken like gjerne kunne ha retta seg mot svensk barnevern som mot norsk.

– Det er vanskeleg å forklare at norsk barnevern har fått dette ryktet. Men det har vore einskildsaker som har fått stor internasjonal merksemd, seier Skivenes, og viser til ei mykje omtalt barnevernssak frå Naustdal: Eit norsk-rumensk par vart fråteke omsorga for dei fem barna sine etter å ha brukt vald mot ungane. Foreldra var pinsevener, og den internasjonale pinserørsla mobiliserte til demonstrasjonar ved norske ambassadar i ei rekkje land i verda.

– I tillegg er det vel slik at når barnevernet i eit land har fått eit dårleg rykte, er det lett for media i fleire land å slengje seg på. Eg skulle ønskt at norske styresmakter var meir offensive og gjekk ut og forklarte tydeleg korleis det norske barnevernet fungerer, seier Skivenes.

Dag og Tid bad om å få ein kommentar frå Barne-, ungdoms- og familiedirektoratet til denne saka, men ingen kunne stille til intervju i tide.