I George Orwells 1984 er teleskjermen den primære reiskapen for totalitær overvaking. Han er, med Orwells ord, «ei avlang metallplate om lag som ein matta spegel som utgjorde ein del av overflata til veggen». Apparatet kunne dimmast, men det var ikkje råd å slå det heilt av. «Teleskjermen tok imot og sende samstundes. All lyd Winston laga over nivået til låg kviskring, vart teken opp av skjermen; dessutan, så lenge han var innafor synsfeltet til apparatet, kunne han både sjåast og høyrast. Det var sjølvsagt uråd å vite om du var overvaka på eit gitt tidspunkt (...) Du laut leve – levde, ein vane som vart instinkt – med tanken på at all lyd du laga, vart høyrd, og kvar rørsle registrert, bortsett frå i mørkret.»

Winston Smith («6079 Smith W») veit å vende ryggen til teleskjermen så mykje som mogleg («sjølv om, og det visste han vel, også ein rygg kan vere avslørande») og, når han var vend mot skjermen, ha eit «uttrykk prega av stillferdig optimisme». Under det stirande blikket til apparatet må han ta del i påbodne fysiske øvingar – og teleskjermen skrik til han om han bøyer knea når han tek på tærne sine.

«Det var frykteleg farleg å la tankane vandre når du var på offentlege stader eller innafor rekkjevidda til ein teleskjerm. (...) Å ha eit upassande uttrykk i andletet var i seg sjølv ei straffbar handling. Det var til og med eit eige ord for det i Nytale: ANDLETSBROTSVERK vart det kalla.»

Andletsbrotsverk. I storparten av livet mitt, heilt sidan eg las Orwell som tenåring, har eg takka Vårherre for at eg ikkje enda opp som borgar i Airstrip One som ein træl under Big Brother. Det var ikkje lenge etter året 1984, då eg vitja Sovjetunionen for første gong, at det gjekk opp for meg at ein monaleg del av menneska var i nett ein slik situasjon.

Sovjetarane vanta den teknologiske kunnskapen som skulle til for å lage teleskjermen, men overvakingssystemet deira – basert på tallause skjulte mikrofonar og kamera – gjorde jobben. Alt anna ved sovjetlivet var teke rett ut av 1984, særleg mistilhøvet mellom den høgrøysta propagandaen (dei primitive statistikkane og militærparadane) og det sørgjeleg tarvelege kvardagslivet. For ein letnad det var å kome attende til kapitalisme og demokrati.

Lite visste eg om at det friaste samfunnet i historia – det i Nord-California – alt arbeidde hardt på teknologien som ikkje berre er jamgod med, men overgår teleskjermen som overvakingsreiskap.

Internettet og verdsveven, ifølgje Silicon Valley-pionerar som John Perry Barlow, var meint å skape eit fridomsparadis der nettborgarar kunne streife fritt, utanfor rekkjevidda til Big Brother og hans like. Når det galdt å tene pengar... Kom an, kompis, heile ideen var rett og slett å binde verda saman.

«Facebook var opphavleg ikkje skapt for å vere eit selskap», skreiv Mark Zuckerberg, styreleiar og sjef for Facebook, då nyskapinga skulle presenterast offentleg. «Facebook vart bygd for å fylle ei sosial oppgåve – å gjere verda opnare og meir samanknytt.» Han hadde sagt til The Harvard Crimson (universitetsavisa til Harvard-universitetet, red. merk.) i 2004, berre fem dagar etter at Thefacebook var introdusert, at målet hans ikkje var å tene pengar: «Eg kjem ikkje til å selje e-postadressa til nokon.»

Fem år seinare, då Facebook hadde om lag 200 millionar brukarar, vart Zuckerberg spurd av BBC: «Så kven er det som kjem til å eige innhaldet på Facebook? Den personen som legg det inn, eller du?» Han svara: «Den personen som legg innhald inn på Facebook, vil alltid eige den informasjonen.»

BBC: «Og du kjem ikkje til å selje han?»

MZ: «Nei, sjølvsagt ikkje.»

Dette var eit usant svar. Sant nok, Zuckerberg har aldri – strengt tatt – selt data om Facebook-brukarar. Men han vart ikkje multimilliardær fordi alle dei 2 milliardar brukarane sende han 20 dollar for å seie: «Takk for at du har gjort verda meir samanknytt!»

I 2007 tillét Facebook brukarar å leggje inn appar på Facebook – eit vedtak som synte seg å vere svært populært, ettersom Facebook-baserte spel byrja florere. På same tid kunne brukarar selje eigne sponsorstøtta reklamar.

Zuckerbergs jakt på reklameinntekter fekk nesten ein knekk med innføringa av Beacon, som gav selskap direkte tilgjenge til plattforma. Det var Sheryl Sandberg som fekk jobben med å gjere ein suksess ut av overgangen til ein modell for reklameinntekter, slik ho alt hadde gjort for Google.

Den avgjerande forskjellen var at Google heilt enkelt hjelpte folk med å finne tinga dei alt hadde bestemt seg for å kjøpe, medan Facebook sette annonsørar i stand til å sende målretta bodskap til brukarar, som var skreddarsydde til preferansane dei alt hadde avslørt gjennom aktiviteten sin på Facebook. Når reklame først vart sett saumlaust inn i stoffet som strøymer til Facebook-appen på mobiltelefonen til brukaren, var selskapet på sporet av enorm profitt som vart ytterlegare stimulert då bruken av smarttelefon eksploderte.

Smarttelefonen er vår teleskjerm. Og ved hjelp av han ser Big Zucker deg – natt og dag – kvar du enn går. I motsetnad til teleskjermen er telefonen alltid med deg. I motsetnad til teleskjermen kan han slutte seg til kva du kjem til å gjere før du har gjort det. Det er berre det at Big Zuckers overvaking døgnet rundt ikkje er laga for å oppretthalde eit undertrykkande regime. Ho er ganske enkelt laga for å tene pengar.

Den einaste lova til historia er lova om utilsikta konsekvensar. Er det verkeleg nokon – det vil seie utanom Zuckerberg – som er overraska over at skruppellause menneske i perioden på åtte år då apputviklarar har hatt fri tilgjenge til brukardata på Facebook, har lasta ned og brukt så mykje dei kunne? Trur vi for alvor at Aleksandr Kogan og Cambridge Analytica er dei einaste som har gjort det? Kan du gje meg ein god grunn til kvifor, etter at president Barack Obama og yndlingane hans sjølvnøgde skrytte av korleis dei nytta Facebook i kampanjen for attval i 2012, Donald Trumps kampanje ikkje skulle ha høve til å prøve liknande metodar fire år seinare?

Slik er det, Mark. Du sette i gang Facebook for å knyte verda betre saman. Du enda med å hjelpe Donald Trump til å bli valt. Og målet hans – det såg vi for eit par veker sidan – er det stikk motsette. Og det heile fordi du vart grådig. Du tok pengane til Trump. Og du tok pengane til Vladimir Putin òg.

Skaden på omdømmet har skjedd. Reguleringar er på veg, for ikkje å snakke om heftige bøter. (Som Zuckerberg sjølv sa for to veker sidan: «Eg er faktisk ikkje sikker på kvifor vi ikkje burde regulerast.») Men det store spørsmålet er kor mange det er som verkeleg forlèt Facebook.

I 1984 er det berre medlemar av partieliten som har løyve til å slå av teleskjermane sine. For alle andre skal dei vere på. Men våre i-teleskjermar er annleis, for vi har gjort oss fullstendig avhengige av dei. Som Sean Parker, den første sjefen for selskapet, nyleg vedgjekk, var Facebook laga for å utnytte «eit sårbart punkt i menneskeleg psykologi» ved å levere «litt dopamin no og då».

Det måtte tortur til – og monalege mengder gin – for endeleg å overtyde Winston Smith om at «han elska Big Brother». Også der er Zuckerberg hakket betre enn Orwell: «Det var ok, alt var ok, kampen var over. Han hadde sigra over seg sjølv. Han likte Big Zucker.»

Einerett: The Sunday Times /
Dag og Tid

Omsett av Lasse H. Takle

Niall Ferguson og Paul Krugman skriv denne spalta annakvar veke.