EU

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

Liberalarane og dei grøne gjekk fram ved det europeiske valet. Høgrepopulistiske og EU-kritiske parti fekk langt lågare oppslutning enn venta. Trass i dommedagsvarsla på førehand høyrer fleirtalet av seta i Europaparlamentet dimed framleis til parti som ønskjer å styrkje heller enn svekkje EU.

Like fullt har dei høgrepopulistiske og EU-kritiske partia auka representasjonen frå ein femdel til ein firedel av plassane i parlamentet. Dei gjekk av med sigeren i så vel Storbritannia som i Frankrike, Italia og Polen. Det EU-skeptiske partiet Fidesz tok i tillegg over 50 prosent av røystene i Ungarn.

Franske Marine Le Pen har i ettertid varsla at ho vil ha ein kraftfull allianse av høgreparti i EU-parlamentet. Matteo Salvini i Italia har sagt han meiner framgangen gjev høgrepartia mandat til å presse gjennom skattesparingar og endringar i EUs budsjettreglar.

Tidlegare EU-parlamentarikar Jens-Peter Bonde frå Danmark seier EU-motstandarane i ulike land kjem til å verte meir synlege framover, men at dei ikkje kjem til å ha reell innverknad i Europaparlamentet.

– Dei får nokre plassar i parlamentsleiinga, men vi kjem til å få ein firepartiallianse av partigruppene som er for EU – sosialdemokratar, konservative, liberalarar og dei grøne – som tek dei tunge postane, og som kjem til å regjere EU dei neste fem åra. Eg kan ikkje tenkje meg at dei set inn representantar med haldningar som Salvini i EU-kommisjonen, til dømes. Det burde dei gjere, men det er ikkje sikkert det kjem til å skje, seier han.

Sju promille

Bonde har sjølv nær 30 års røynsle frå Europaparlamentet. Fyrst var han representant for Folkebevægelsen mod EF, sidan for den EU-kritiske JuniBevægelsen, som tok ei meir konstruktiv rolle og jobba for å endre EU innanfrå.

Folkebevægelsen var med i den breie nei-kampanjen då Danmark som fyrste europeiske land heldt folkerøysting om Maastricht-traktaten i 1992. Traktaten omdanna den dåverande fellesmarknaden EF til EU, innførte unionsborgarskap og felles utanriks- og tryggingspolitikk. Då eit knapt fleirtal på 50,7 prosent av danskane røysta imot, skapte det reaksjonar over heile Europa.

– Dei sju promillane fekk mykje å seie. Den franske avisa Libération skreiv «Merci le Danemark» på framsida, og opnare prosessar og demokrati vart eit tema i EU, seier Bonde.

Folkebevægelsen var frå 1979 del av ei teknisk koordinasjonsgruppe i Europaparlamentet der dei samarbeidde med skotske nasjonalistar og andre regionale parti i Europa. Seinare gjekk dei med i det som heitte Regnbogegruppa, alliansen av grøne parti.

Ser framsteg

JuniBevægelsen var i 1994 blant dei som starta partigruppa «Europa av nasjonar» i parlamentet, der dei EU-kritiske partia rundt om i Europa for fyrste gong samla seg og jobba saman. Junirørsla var med på å få gjennom fleire reformer for eit meir ope EU.

– Vi fekk gradvis opna Ministerrådet og sytte for innsyn i lovhandsaminga og at avrøystingane skulle vere offentlege. Desse reformene var ikkje store, men det var steg på veg mot opnare prosessar. Og EU vart meir ope, men har seinare gått motsett veg igjen, seier Bonde.

Han syner til at lovgjevinga sidan er flytta inn i arbeidsgruppene til Ministerrådet, der embetspersonar styrer, og i lukka såkalla trilogmøte mellom EU-kommisjonen, EU-parlamentet og EU-rådet.

– Men vi vann òg fram med fleire andre reformer om miljø, miljøtryggleik, konsumentstøtte og den typen ting. EU har dessutan vorte mykje grønare, så det har òg vore framsteg. Eg er framleis kritisk til unionen, men ikkje så kritisk som eg var tidlegare.

Tre grupper

I dag er Junirørsla oppløyst, og Bonde er pensjonert. Den EU-kritiske partigruppa Europa av nasjonar har hatt fleire utskiftingar og endra namn fleire gonger. I dag heiter gruppa Europeisk fridom og direkte demokrati (EFDD). Ho omfattar Nigel Farages Brexit-parti, den sentrum–venstre-orienterte Femstjernerørsla i Italia og inntil nyleg det høgrepopulistiske og nasjonalkonservative Alternativ for Tyskland (AfD) og er ei av tre EU-kritiske partigrupper i parlamentet.

EFDD auka med 15 mandat til 56 i valet, medan høgrepopulistane i partigruppa Europa av nasjonar og fridom (ENF) gjekk fram med 21 mandat til 58. Gruppa av europeiske konservative og reformistar (ECR) gjekk tilbake med 18 mandat til 58. I tillegg fekk Viktor Orbáns parti Fidesz, som står utanfor desse tre alliansane, 13 mandat.

EU-kritikarane i parlamentet i dag er i stor grad høgreorienterte og meir kjende for innvandringsmotstand enn Bonde og JuniBevægelsen var. Bonde har ikkje sansen for politikken deira.

Han ser det heller ikkje som truleg at dei ulike partia og partigruppene klarar å samle seg om eit felles program.

– Har alt vunne

Hadde dei EU-kritiske partia samla seg, kunne dei vorte den største enkeltpartigruppa i EU-parlamentet og fått fordelar i tildelinga av maktposisjonar i parlamentet.

Dansk Folkeparti, italienske Lega, tyske AfD og Sannfinnane har danna ei ny nasjonalistisk gruppe som heiter Europeisk allianse av folk og nasjonar (EAPN), og dei har uttrykt ønske om å få med seg opp mot 20 europeiske parti. Bonde ser ikkje vekk frå at dei kan få til ei gruppe på 80–90 medlemmer.

Likevel er dei ikkje mange nok til å tvinge fram endringar. Slik Bonde ser det, er det meir truleg at gruppa av konservative og kristendemokratar (EPP), som er størst i Europaparlamentet, i større grad lèt seg påverke av argumenta frå dei høgrepopulistiske og nasjonalistiske alliansane, av frykt for å miste røyster i heimlanda.

– Slik har dei alt hatt stor innverknad på politikken. EU har inngått avtalar med Tyrkia, Libya og Niger, dei verste diktatura, for å hindre folk i å kome til Europa. 10.000 grensevakter er på veg for å verne EUs ytre grenser, og forsøket på å fordele flyktningar internt er stoppa. Det har ikkje ein sjanse til å verte vedteke, og dei som vil ha ein felles flyktningpolitikk, har tapt. Desse partia vart valde til Europaparlamentet på bakgrunn av motstand som har vore, og kampen er vunnen, seier Bonde.

– Klimaet vann valet

Fyrst og fremst var det likevel klimaet og klimaforkjemparane som vann EU-valet, ifølgje Bonde. Han meiner klimafrykt blant unge veljarar òg medverka til valdeltakinga på over 50 prosent, som er den høgste på 25 år.

– EU-motstanden som følgje av mangel på gjennomsiktige tilhøve og lite kontroll på pengane og på grunn av anna som er gale, er der framleis. Samstundes vert EU av mange sett som det einaste instrumentet som finst for å løyse klimakrisa. Det er tydeleg både i Danmark og i Tyskland. I Tyskland vart dei grøne no nest største parti, større enn sosialdemokratane, og i Danmark ser folk EU-parlamentet som staden der ein kan røyste på klimaet. Det er òg ein av grunnane til at Dansk Folkeparti er så redusert. Dei har ikkje klimapolitikk i det heile. Dei konsentrerer seg om innvandringsspørsmålet, og der er det ikkje dei store utfordringane no når det kjem langt færre til landet. Grunnlaget for suksessen deira er vekke. Det var klimaet som vann europaparlamentsvalet i år. Veljarane ser at det ikkje går å løyse klimaproblema i berre eitt land, det trengst globale løysingar, seier han.

– Kva følgjer har det i praksis?

– Eg trur den nye EU-kommisjonen kjem til å leggje fram eit svært forpliktande politisk program for korleis vi skal løyse klimakrisa, og gjere vedtak som påverkar kva som skjer på FNs generalforsamling i september 2019.

– Ekte parlament

Bonde forlét standpunktet om at Danmark burde melde seg ut av EU, i 1992. No trur han ikkje det ville vore mogleg heller, så mykje regelverk som bind landa saman. Difor trur han heller ikkje Storbritannia kjem til å forlate unionen når alt kjem til stykket.

– Og det e-postdemokratiet Noreg driv, med å få alle EU-reglane, dommane og standardane inn utan å ha innverknad, ville ikkje vore eit alternativ for oss, seier han.

Når det gjeld den demokratiske utviklinga av EU, har den tidlegare EU-motstandaren likevel vanskelegare for å vere optimist, for der går utviklinga for seint, meiner han.

Nokre framsteg ser han likevel: Mellom anna har Europaparlamentet vorte «eit skikkeleg parlament».

– No har det reell innverknad på lovgjevinga og er ein ekte medlovgjevar. Det at dei multinasjonale selskapa og dei som driv lobbyverksemd, har fått ei motvekt i parlamentet, fører til betre lovgjeving i EU. Vi har òg i praksis fått ein europeisk parlamentarisme. Det er eit stort demokratisk framsteg.