Rikdom

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

At USA er meir økonomisk delt enn nokon gong sidan før 1929, er det ingen tvil om. Den rikaste prosenten på toppen har no om lag 40 prosent av all formue, og eig med det meir enn dei 90 prosentane på botnen. Og formue gjev inntekt, i form av overskot, utbyte og verdistiging på børsar og i eigedomsmarknaden. Har du stor nok formue, stor nok arv, kan du sitja still i båten og sjå på at inntekta di berre aukar og aukar og dimed også den samla rikdomen. Dei verkeleg rike i USA treng difor ikkje gjera noko som helst. Dei er det som i USA vert kalla «idle rich», late rike. Og hovudgrunnen til at dei kan vera late og tek stadig meir av inntektskaka, er arv, seier standardforklaringa.

Denne forklaringsmodellen vart tilsynelatande styrkt gjennom boka Capital in the Twenty-First Century av den franske historikaren og økonomen Thomas Piketty. I den avviser Piketty langt på veg påstandar om at ein kan arbeida seg opp til stor formue, at det er humankapital, altså kor flink og hardtarbeidande ein er, som forklarar dei stadig større skilnadene mellom dei som har og dei som ikkje har. Det er arv, eigedom og verdipapir som driv den negative utviklinga, slår han fast:

«(Hypotesen om human kapital) forklarar mykje mindre enn ein skulle tru (…). Ikkje-human kapital ser ut til å ha vorte like viktig i dette hundreåret som det var på 1700- og 1800-talet, og det er ingen grunn til å tru at den kapitalen ikkje vil verta endå meir avgjerande», skriv Piketty. Sagt på ein annan måte: Det er ikkje det du gjer, som er avgjerande for kor rik du er, det er det du har.

Tvilsamt av Piketty

Det ser ut til at Piketty tok grundig feil. Hovudforklaringa på kvifor dei rike i USA tener stadig betre og får stadig større rikdom, er nemleg det dei gjer, ikkje det dei har eller har fått. National Bureau of Economic Research (NBER) er kanskje USAs mest respekterte uavhengige økonomiske forskingsinstitusjon. Dei set saman forskingsgrupper henta frå dei beste forskingsmiljøa i USA og har stort sett alle amerikanske nolevande nobelprisvinnarar i økonomi som medlemar – inkludert Paul Krugman, som skriv faste innlegg i New York Times, presenterte i norsk versjon i Dag og Tid.

NBER sette for eit tid attende ned ei gruppe med forskarar frå Det amerikanske finansdepartementet, Princeton, Chicago og Berkeley for å sjå om Piketty og mange med han hadde rett i at arv, eigedom og finanspapir var den store drivaren bak dei auka skilnadane, som nær alle er samde om er eit stadig større problem. Dei gjekk gjennom skattedata frå elleve millionar firma og såg på kven som åtte desse firmaa, og kva eigarane var for noko: passive eigarar som henta inn utbyte og vinst, eller aktive eigarar som skapte verdiar på grunnlag av eigen kunnskap og innsats. Denne veka kom rapporten med tittelen Capitalists in the Twenty-First Century.

Eigeninnsats

Svaret er at dei amerikanske rike i hovudsak er aktive eigarar som har skapt eigne verdiar. Og dei rikaste i USA har ikkje berre skapt sin eigen rikdom, dei gjer det òg i stadig aukande grad. Aldri før i USAs soge har så mykje av amerikansk rikdom og inntekt vorte skapt gjennom eige arbeid. Ja, det meste av det dei rikaste i USA har av inntekt, får dei i form av profitt og ikkje direkte løn. Men denne profitten kjem i hovudsak frå firma som ikkje er noterte på børsen, og som typisk har éin til tre eigarar. Desse firmaa er ofte ikkje særskilt store, eigarane styrer dei kvar dag, og dei er såkalla kunnskapsintensive. Profitten vert skapt av hjernekraft, ikkje realkapital, altså lækjarar, sivilingeniørar, advokatar og informatikarar. Den typiske eigaren av slike firma er i sin såkalla beste alder og får avkastning på grunnlag av arbeid og kunnskap. Den typiske passive eigaren er derimot eldre og eig aksjar i store firma som driv på grunnlag av realkapital.

Dei som skapar verdiar på grunnlag av eigen kunnskap og innsats, lèt heller ikkje mykje verdiar etter seg i verksemda. Den dagen den aktive eigaren trekkjer seg ut, går av eller døyr, ramlar profitten i gjennomsnitt med tre fjerdedelar. Kort sagt: Over 75 prosent av inntektene til dei rikaste i USA kjem frå eigeninnsats, og humankapital vert berre viktigare og viktigare, syner NBER-rapporten, som dimed slår føtene under arvehypotesen. Eigeninnsats utgjer altså meir enn både direktørløner og avkastning på verdipapir og realkapital. Det meste av amerikansk topp-profitt vert skapt utanom børsen og eigedomsmarknaden og det i stadig aukande grad.

Større del av kaka

Når det er sagt, er ikkje dette i seg sjølv gladnytt, viser rapporten: Grunnen til denne utviklinga er at dei med mest humankapital, altså kunnskap og kognitive evner, tek stadig meir av vinsten av auka produktivitet og auka verdiskaping. Det skjer av di marknaden etterspør stadig meir av det knappe godet kunnskap. Di flinkare ein er, di meir får ein, og di relativt mindre får dei som ikkje er fullt så flinke. Det amerikanske samfunnet, og med det truleg verda, vert stadig meir meritokratisk. Og mot det hjelper korkje formuesskatt eller arveavgift i særleg grad. Godt over 70 prosent av dei som tener over ein million dollar i USA, arbeider – noko som er langt høgre arbeidsdeltaking enn i den generelle folkesetnaden. «Den typiske toppinntektsgruppa er arbeidande rik.»

Om ein vil endra dette, må ein nok skattleggja overskot og arbeid langt hardare enn i dag, men det vil truleg gå ut over produktiviteten og konkurransekrafta. Ein del av årsaka til denne utviklinga, var truleg skattereforma til Ronald Reagan. Før han vart arbeid skattlagt langt hardare, og passiv eigarskap langt mindre. Heilt sidan den skattereforma, som i hovudsak var lik den norske skattereforma til Gro Harlem Brundtland i 1992, har inntektene til dei rikaste i USA i stadig aukande grad kome frå humankapital og eigeninnsats på grunnlag av kunnskap og kognitive evner.

Ikkje arv

Ein av testane dei gjorde for å sjå om arv var viktig, var å sjå nærare på aldersgruppa 32–34 år. Dei aller fleste som var rike og tente godt, kom frå ei gruppe som ikkje hadde foreldre som sjølve var svært rike. «Vi finn at meir enn 75 prosent av dei som tener aller mest i foreldre–barn-gruppa, er self-made.» Dei unge rike har skapt velstanden sjølv.

Ein annan test dei gjorde, var kapital knytt til folketalsvekst og skalafordelar. I Noreg, i det minste må vi tru det til forskinga viser noko anna, er mykje rikdom knytt til fast eigedom og store verksemder. Ein av hovudgrunnane til at slike som Olav Thon er så rike, er den store folketalsveksten i Oslo, som har kome på grunn av tilflytting og innvandring.

Ein standardteori er at når folketalet går opp, vert dei som eig slikt som Orka, som lagar mat som alle må ha, eller som eig bustadar som også alle må ha, relativt rikare enn dei som ikkje har slik kapital i utgangspunktet. Det er ein nærliggjande teori: Når Orkla vert større og får fleire arbeidarar, når Thon får fleire hotell og kjøpesenter og tilsette, vil både Hagen og Thon få stadig høgre inntekter sjølv om dei ikkje vert meir kunnskapsrike av den grunn.

Men slik er det ikkje i USA: «Stadig større skala i form av fleire arbeidarar i eit firma speler inga rolle når vi ser på toppinntektene. Økonomiske forklaringar som legg vekta på ei stadig større kake i staden for nullsumfordeling, er naudsynte om vi skal taka omsyn til fakta.»

Det skulle ein tru var bra om ein tenkte fordeling, for når kaka vert større, kan alle få meir. Men nei. Om vi ser på perioden frå 2001 til 2014 «steig eigaren sin del av dei auka verdiane som vart skapte, frå 37 til 48 prosent i topp 1 prosent-selskapa og frå 40 til 52 prosent i topp 0,1 prosent-selskapa». Di flinkare ein eigar er, di høgare vert produktiviteten i firmaet hans, og den produktivitetsveksten tek eigaren i stor grad sjølv. 61 prosent av den auka profitten i topp 0,1 prosent-firmaa kjem frå auka produktivitet. Forskarane konkluderer med at all auke i inntekt til dei som tener mest, kjem frå verdiskaping og produktivitet, og ingenting kjem frå auka tal på tilsette. Spissformulert: Hjernekraft har tilsynelatande vorte alt, talet på arbeidarar ingenting.

Mot apartheid?

Men det treng ikkje vera heilt sant at hjernekraft er ei åleineforklaring. Forskarane strekar under at denne rapporten berre ser på korleis auka inntekter har kome, og kven som har fått dei. Dei har derimot ikkje sett på sosiale forklaringar og andre konsekvensar av «returen til eigarstyrte faktorar, som kan inkludera tilkaring, sosiale band mellom elitar og ulik tilgang til profesjonar, næringar og marknadar». Det kan altså vera at sjølv om dei som i dag tener mest, gjer det på grunnlag av humankapital og eigeninnsats, kan dei nytta denne rikdomen til aktivt å stengja komande generasjonar av dei flinke med «feil» bakgrunn ute. Men aktiv utestenging er kanskje ikkje eingong naudsynt om elitane lukkar seg og held seg for seg sjølv.

I boka Coming Apart frå 2012 såg den konservative Harvard-statsvitaren Charles Murray på utviklinga mellom kvite av europisk opphav i USA i etterkrigstida. Ja, dei med gode kognitive evner har fått tilgang til dei beste universiteta gjennom testing og stipend, som ein skulle tru berre var bra. Men Murray lagar i boka to fiktive byar, Fishtown og Belmont, på grunnlag av offisiell statistikk. Fishtown er arbeidar- eller underklasse, Belmont er overklasse. I 1960 var 64 prosent av kvite menn i 30- og 40-åra innbyggjarar av Fishtown, men dei arbeidde og tente relativt greitt. Berre 0,7 prosent av arbeidsføre kvite menn var utanfor arbeidsmarknaden. No er 30 prosent av kvite amerikanske menn innbyggjarar av Fishtown. Men der er dei mykje trygda, skilte og slit med rus. I Belmont arbeider derimot kvite menn knallhardt, er edru og held seg til den same ektemaken livet gjennom.

I 1960 var berre 6 prosent av kvite amerikanarar innbyggjarar av Belmont. No er 21 prosent innbyggjarar der. Dei høyrer til dei 10 prosentane av amerikanarane som tener mest, og særleg mange av dei som tener aller best, bur der. Og det som verre er, er at det ikkje lenger er noko samkvem mellom dei to byane. Dei flinke og vellukka reproduserer seg med kvarande etter å ha møtt kvarandre på Ivy League-universitet. Dei trygda som slit med rus og psykiske problem, reproduserer seg med dei dei møter på dårlege skular og i barar. Det kvite USA er, om vi skal tru Murray, ferdig segregert. Kognitive evner i kombinasjon med eit meritokratisk utdanningssystem har ført til eit sterkt klasseskilje, ikkje etter hudfarge, men etter kognitive evner, som sluttresultat. Så då er det kanskje likevel ikkje ei gladsoge at ein vert rik på grunnlag av kognitive evner og eigeninnsats.