Ulikskap

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Norsk politikk plar ha to hovudelement med nyansar, avhengig av kven som er opposisjon: Når Høgre før var i opposisjon, pla klaginga frå den kanten å gå på for høge skattar og for høge utgifter, Erna Solberg endra rett nok retorikken litt og klaga i staden over feil bruk av oljepengane. Når Ap er i opposisjon, er kritikken alltid at regjeringa gjev for store skattelettar, og at dette fører til meir ulikskap. Den siste veka har handla om ulikskap og stortingsmelding nr. 13 (2018–2019) Muligheter for alle. Fordeling og sosial bærekraft. Men sidan sist Høgre sat i regjering, har vi fått ein ny aktør, nemleg Frp og Siv Jensen. Ho opna ballet med å seia at det meste av eventuell ny ulikskap handla om innvandring. Ap sa på si side at dette var «stempling» og dessutan feil, for ulikskapen kunne berre forklarast med «usosiale skattelettelser».

Her skal vi prøva å heva oss litt over den partipolitiske debatten og i staden lesa grunnlagsdokumentet, for så langt er vi ikkje komne her til lands at vi ikkje kan lita på tala som byråkratane i Finansdepartementet med hjelp frå Statistisk sentralbyrå legg fram. Og for å seia det slik: Stoda og tala er noko meir nyanserte enn partileiarane vil ha det til.

Noreg framleis best

Det mest gledelege i eit samanliknande perspektiv er at Bjørnar Moxnes, som i si tid hevda at Noreg i eit internasjonalt perspektiv var det beste landet å leva i, etter det meste å døma framleis har rett: Noreg er framleis eit land som er prega av likskap, få fattige og fordeling frå dei som har, til dei som ikkje har. Henry Kissinger sa i si tid at akademia er prega av så store konfliktar av di så lite står på spel. Han kunne sikkert ha sagt det same om norske partileiarar.

Men dette er kanskje ei urettvis samanlikning. For mykje står på spel i den forstand at dei fleste er så glade i den norske modellen at dei ikkje vil mista han. Vi treng berre kasta eit blikk over riksgrensa, på den stadig aukande fattigdomen der mellom særleg innvandrarar og eldre, for å sjå kvar vi ikkje vil. Men hjå svenskane er ikkje Noreg enno. Og dit er det ingen norske parti som vil.

Det store internasjonale biletet mellom dei rike landa, også Noreg, er at sidan nyglobaliseringa byrja i 1980-åra, har det vore aukande ulikskap, i sterk kontrast til dei fyrste 30 åra etter krigen. Auka handel, auka utdanning og fri flyt av kapital fører til spesialisering og satsing på det som gjev høgst avkasting i marknaden. Og kompetanse og spesialisering gjer at dei utan kompetanse relativt sett tapar, sjølv om dei får absolutt meir. Dette er ikkje noko nytt under kapitalismen, men i åra etter krigen vart utviklinga hindra og til og med reversert gjennom kredittreguleringar og fastlåsing av kapital i kombinasjon med høge marginalskattar. Men dette er vanskeleg å få til under eit system der både kapitalen, varene og arbeidskrafta flyt fritt. Skattlegg du dronefabrikken i Kongsberg hardt, flyttar eigaren både realkapitalen og dei flinkaste arbeidarane til eit anna land.

Nokså skåna

Men sjølv om Noreg har vore mellom dei ivrigaste landa dei siste 35 åra, uavhengig av kven som har vore i regjering, i å fremja mest mogleg globalisering og fri flyt, har vi likevel vore skåna for stor auke i ulikskap. Vi har nemleg hatt ei ekstrem grunnrente knytt til naturressursar, og korkje olje, gass eller vasskraft kan ein flytta produksjonen av. Staten har ein nettoformue i finanskapital på nesten 11.000 milliardar i tillegg til naturressursane. Dimed har Noreg, i motsetnad til dei fleste land, teke seg råd til å auka overføringane til dei som har falle utanfor på grunn av globalisering og spesialisering. Men ein viss auke i ulikskap har det vore. Stortingsmeldinga seier det slik: «Siden midten av 1980-tallet har blant annet endringer i teknologi og i internasjonal arbeidsdeling bidratt til at inntektsfordelingen igjen er blitt noe skjevere i mange industriland, også i Norge. Norge er likevel fortsatt blant landene i verden med lavest ulikhet og høyest levestandard.»

Auken i inntekt har kome alle til gode i Noreg. Medianinntekta – inntekta på midten – har gått opp med 60 prosent dei siste 30 åra, men formueutviklinga har gått feil veg, særleg dei siste ti åra. Hovudårsaka til auken i formue dei siste ti åra er likevel enkel å forklara: Det handlar mykje om at finanskrisa på eit internasjonalt plan vart løyst gjennom at sentralbankane pumpa store mengder valuta inn i finansmarknaden, medan dei sette realrenta til null, noko som gjorde at aksjar, råvareprisar og eigedom gjekk kraftig opp i verdi. Dette var noko inga norsk regjering hadde ansvar for, men derimot fekk utbyte av. Sidan 2007 har Oljefondet gått frå 2000 milliardar til over 8000 milliardar. Men dette aspektet vert underleg nok ikkje problematisert i særleg grad i meldinga. Heller ikkje at denne finansformuen i kombinasjon med naturressursane er ei av hovudårsakene til at OECD-målingane syner at Noreg kjem best ut når det gjeld både ikkje-materiell og materiell velferd. Men det skulle kanskje berre mangla, sidan mykje av oljeformuen gjev oss verdas beste sjukelønsordning, eit godt og gratis helsevesen og høge pensjonar til dei som har vore utanfor arbeidslivet. Når det er sagt, så vert desse dimensjonane diskuterte i alle nasjonalbudsjett.

Lik auke i inntekt

I alle høve er hovudkonklusjonen denne, og han er nær unik for Noreg: «Fra 1986 til 2015 har veksten i realinntekter for den rikeste tidelen av befolkningen og de to tidelene med lavest inntekt vært om lag like sterk», høvesvis 80 og 78 prosent. At medianinntekta, altså dei i midten «berre» har gått opp med 60 prosent, handlar truleg om at dette er barnefamiliar, som har fått kraftig redusert barnetrygd, seier Finansdepartementet. Ei anna forklaring kan vera at desse har fått og teke ut meir fritid. Men det igjen har vorte kompensert med billige barnehagar, som ikkje slår ut på inntekt. I denne perioden har barnehagebruken gått frå 28 til 90 prosent. Utviklinga går no mot obligatorisk barnehage, sidan det offentlege alt no dekkjer nesten 90 prosent av utgiftene.

Men så til noko som har vore forunderleg lite partipolitisk diskutert: auken i inntekt etter skatt. Det manglande ordskiftet handlar kanskje om at det har vore tverrpolitisk semje om dei store skattereformene, særleg reforma til Gro av 1992. Om vi ser på den tiandedelen som har lægst inntekt, har realinntekta deira auka med 56 prosent etter skatt frå 1986 til 2017. Om vi derimot ser på den tiandedelen som har høgst inntekt, har dei fått heile 122 prosent etter skatt. Og det sjølv om – som vi har sett – auken før skatt «berre» var 80 prosent. Erna kjem neppe til å seia at den store auken i inntekt etter skatt for dei rikaste kom i 1990-åra, Høgre var nemleg samd i skattereforma til Gro. Heller ikkje at dei med minst har fått relativt mindre etter at Høgre-regjeringa til Bondevik opna opp for fri innvandring frå Aust-Europa etter 2004.

Lite reelle

Når det gjeld formue, er det berre å seia at dei tala er alt anna enn reelle, sidan dei byggjer på likningstala. Dimed kjem ikkje pensjonsoppsparing eller realverdiar av alt anna enn reine bankinnskot med fullt ut. Noreg har truleg likevel mindre formuesskilnader enn mange andre land, sidan så mange eig eigen bustad i Noreg. Men dei tala som Finansdepartementet har, syner at den rikaste prosenten eig 19 prosent av nettoformuen i Noreg, men har hatt ein lett fallande tendens dei siste seks åra. Dei 60 prosentane som eig minst, hadde 7 prosent. Tala er kanskje litt sjokkerande, men her høyrer det med å nemna at alle er med i desse tala, born, studentar og innvandrarar, og at utskiftinga av rike og ikkje-rike er stor om vi legg eit generasjonsperspektiv til grunn.

Ei anna trøyst får vera at fordelinga til fordel for dei rikaste er mykje meir uttalt i nesten alle andre land. Dessutan er det staten som har suverent mest formue i Noreg. Finansformuen er på 2 millionar per innbyggjar, og det er altså dei som har minst, som får mest av finansformuen gjennom overføringar. Og sjølv om den tiandedelen som tener mest, har fått ein sterk auke i realinntekt, er den delen av skattane dei betaler, framleis fast og har lege fast i den siste generasjonen. Dei betaler om lag 40 prosent av dei direkte skattane i Noreg. Slik har det vore uavhengig av kven som sit i posisjon.

Innvandring

Så til Siv Jensen og hennar utsegn om at «hovedårsaken til økte forskjeller er innvandring til Norge», som kom i Politisk kvarter førre fredag. Som vi har sett over, er nok ikkje hennar eigne byråkratar samde i den utsegna, i det minste ville dei har nyansert henne. Det Jensen eventuelt burde ha sagt, er at innvandring er hovudårsaka til den relative auken vi har hatt i talet på fattige i Noreg.

Årsaka til auken i skilnaden mellom dei som tener mest, og dei som tener minst, er altså i hovudsak at dei som tener mest, har fått ein sterk auke i inntekt etter skatt, noko som igjen har gjeve den gruppa høve til å auke formuen. Denne auken har truleg, som også nemnt, kome på grunn av globalisering og påfylgjande skattereformer for å møta internasjonal skattekonkurranse. Men nett dette har kome uavhengig av regjering, som vi ser, både Høgre og Ap vil vera med i både EØS og verdas handels- og kapitalavtaler. Og som vi òg veit, dette regimet gjer at Oljefondet stort sett korkje betaler formues- eller kapitalskatt nokon stad.

Men innvandringa som Frp har vore mot, forklarar mykje av auken i relativ fattigdom. Tala «viser for det første at gjennom hele perioden er ulikheten i inntekt lavere for befolkningen utenom innvandrerbefolkningen enn for befolkningen sett under ett». For det ande viser tala «at innvandringen har bidratt til å trekke inntektsulikheten litt opp de siste årene». Og tala til Finansdepartementet tek ikkje med dei siste funna frå Frisch-senteret, som syner at innvandringa har ført til at trygdetala har gått opp mellom nordmennene med minst utdanning, og at inntektsutviklinga mellom dei som har lægst lønsinntekt, har vore dårlegare enn ho elles ville vore. Og det kanskje tristaste: 85 prosent av auken i såkalla barnefattigdom har kome mellom innvandrarar. Tala tek heller ikkje omsyn til at dei som har mest kapital og inntekt, har fått billigare tenester og billigare arbeidskraft på grunn av innvandringa.

Ei hypotetisk verd

Likevel: Om vi i ei hypotetisk verd knapt hadde hatt innvandring, ville skattereformer og fri flyt av varer og kapital og spesialisering likevel ha ført til at dei rikaste hadde fått meir og dei med minst hadde fått relativt mindre. Hovudbiletet er at dei i Noreg med minst får klart mest samanlikna med andre land, men dei rikaste dreg frå, ikkje i form av innbetaling av skatt av heilskapen, men i form av det dei sit att med etter skatt. Skal denne utviklinga reverserast, krev det truleg tiltak som det ikkje er i nærleiken av fleirtal for, korkje på høgre- eller på venstresida i norsk politikk. Teknologiutviklinga og globaliseringa er i alle høve vanskeleg å snu. Denne artikkelen kunne like godt ha vorte skriven i eit lågskattland som i eit høgskattland.