Lytt til artikkelen:

Superprofitt

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Debatten om profitt i velferd er ofte vanskeleg å forstå. Få parti krev til dømes at fastlækjarar, som stort sett er private, ikkje skal tena gode pengar. Det mest grunnleggjande velferdsbehovet vi har, mat og varme hus, er i dag nesten 100 prosent privat. Det same er apoteka. Kva som er kommersiell velferd og ikkje, er altså vanskeleg å definera. Men no har det offentlege Velferdstenesteutvalet, under leiing av Kåre Hagen, kome med ei offentleg utgreiing (NOU) med tittelen Private aktører i velferdsstaten. I hovudsak har dei sett på område der private aktørar leverer omsorg, oppseding og undervising og får det meste betalt via offentlege budsjett. Hagen-utvalet, som vi heretter kallar utvalet, har arbeidd i to år og levert nesten 600 sider til Næringsdepartementet.

Utvalet skulle sjå på om det fanst såkalla «superprofitt», altså uvanleg høg profitt hjå ulike aktørar som leverer tenester til det offentlege. Svaret er at nokre aktørar tener lite eller ingenting, andre tener særs mykje, og det gjer dei delvis av di pengar frå det offentlege er garanterte. Har du fyrst fått ein langsiktig kontrakt, er nesten all risiko borte.

Men som vi veit: Det er risiko som driv kapitalismen, og risikoen kjem av di inntektsstraumen i ein velfungerande marknad varierer i nær ekstrem grad. Det er faren for konkurs som driv innovasjon og pressar prisar ned. Slik er det ikkje hjå dei som har langsiktige kontraktar med det offentlege. Dei veit at pengane kjem, år etter år. Det er noko anna å satsa på oljeutvinning, der prisen på eit fat olje kan varierer frå 10 dollar til over 100 dollar i løpet av berre nokre få år, versus det å ha ein langsiktig kontrakt med ein kommune over mange år.

Eit rikt par

Det er barnehagesektoren vi skal sjå nærare på her, ein sektor som utvalet kjem til har høg profitt, i det minste hjå dei som driv stort. Eitt døme av fleire er det tidlegare ekteparet Eli Sævareid og Sigurd Aase, som driv konsernet Trygge Barnehager AS. Opplysningane som her kjem fram, er delvis kjende via oppslag i Aftenposten, Dagens Næringsliv og andre medium. Men vi har sett på dei siste tilgjengeleg tala. Sævareid er i dag den som er mest involvert i drifta. Ho er dagleg leiar, styreleiar i barnehagekonsernet og einestyre i sjølve barnehagane. For styrearbeidet fekk ho 7,5 millionar i 2017.

Trygge Barnehager er eit veldrive konsern med mange selskap, og foreldre som nyttar dei, er tilfredse med tilbodet, syner brukarundersøkingane. I 2018 gav det offentlege tilskot på 2,1 milliardar til drifta, i tillegg kom foreldrebetaling slik at omsetninga vart på 2,6 milliardar.

I 2019 var ho på 2,8 milliardar, syner ein gjennomgang som siviløkonomen Bjørne Veire har gjort, og som han har gjeve Dag og Tid tilgang til. Tala er baserte på opne kjelder, og ingen skuldar Sævareid og Aase for noko ulovleg. Samstundes gjev full kontroll av ei rekkje selskap eigarar høve til flytta på verdiar og driva med interne sal og overføringar, noko børsnoterte selskap ofte ikkje har. Hagen-utvalet meiner mange selskap vanskeleggjer offentleg oversikt. 

Men sjølv om det tidlegare ekteparet driv godt og lovleg, vart dei to ikkje populære hjå ulike politikarar då dei i 2017 nytta eigarselskapet i Trygge Barnehager til å taka ut store konsernbidrag frå barnehagane og sat att med eit overskot på 900 millionar, som dei så året etter førte tilbake til barnehagane som «fri eigenkapital». Transaksjonen var skattemotivert, skal vi tru eit oppslag i Dagbladet. Sævareid sa at alt var gjort etter boka.   

Hagen-utvalet har ikkje gått konkret inn i kvart konsern og pengeflyten mellom ulike nivå, men berre sett på overskot i dei selskapa som driv direkte med velferdstenester. Utvalet gjer seg likevel tankar om kvifor desse barnehagekonserna driv med så mange selskap og kompliserte eigarstrukturar. Men med utgangspunkt i barnehagane har det tidlegare ekteparet no selskap på fem ulike styringsnivå. Styremedlemane i alle dei ulike selskapa er stort sett dei sjølve eller borna deira. Dei har mellom anna investert i amerikansk landolje, noko både Aftenposten og Dagens Næringsliv har skrive mykje om, gjennom eit investeringsselskap dei kallar Vista Holding. Rekneskapen til Vista Holding syner at det ved utgangen av 2019 er nedskrive 853 millionar, det meste knytt til olje.

Endå meir olje

Dei har i år investert endå meir i olje: «Vi kjøper høns i regnvær», seier Aase til Dagens Næringsliv, og det sjølv om Sævareid i 2018 sa til Aftenposten at «verdiene skal gi best mulig avkastning innenfor en risiko som vi anser tilfredsstillende lav». Dei har samstundes i 2019 teke ut 300 millionar i utbyte frå Vista Holding og overført desse til åtte dotterselskap som driv med ulike typar investeringar. Dette utløyser ikkje utbyteskatt, for det skal fyrst betalast når utbytet hamnar på personlege hender. Likevel er eigenkapitalen framleis på 87 millionar i Vista Holding.

Det har gjennom åra vorte kjøpt, oppretta og selt mange selskap i og utanfor konsernstrukturen. Tap éin stad har vorte dekt inn av sal, god eigenkapital, konsernbidrag og overskot andre stadar. Barnehagedrifta er lagd inn i eit anna holdingselskap, SFR-holding, som familien òg eig. Der var overskotet i 2019 111, 2 millionar, ned frå 143,7 millionar året før. Eigenkapitalen er på 481,6 millionar.

Likevel er det tidlegare ekteparet tilsynelatande ikkje så rike. Aase har i skattelistene ein formue på knapt 27 millionar i 2019 og ei inntekt på 15,4 millionar. Sævareid har ein registrert formue på 58,2 millionar og ei inntekt på 15,7 millionar. Alle dei fem nivåa av konsernet er kontrollerte på ulike vis av det tidlegare ekteparet og dei tre borna deira. Den skattepliktige formuen er delt mellom dei alle. Ei av døtrene hadde til dømes ein formue på 152,5 millionar i 2019.  

Barnehageforliket

Det meste byrja, som Hagen
-utvalet skriv, med «barnehageforliket i Stortinget i 2003», som gjorde det «nødvendig å bygge ut kapasiteten i sektoren raskt». Lista over nye støtteordningar var lang: «Private aktører som ønsket å bygge barnehager, fikk driftstilskudd, investeringstilskudd, full momskompensasjon og gunstige lån i Husbanken. Det var også flere private aktører som fikk billige tomter fra kommunene.» Privat sektor bygde raskt ut ein kapasitet som kommunane ikkje var i nærleiken av å få til. I byte gav dei same kommunane ofte frå seg store verdiar.

Hagen-utvalet syner at det har vore ein stert vekst i kommersielle barnehagar. Private barnehagar har om lag halvparten av borna som går i barnehagar. Mellom 2010 og 2018 har kommersielle barnehagar gått opp 34 prosent. Ideelle barnehagar, der privatpersonar ikkje kan henta ut kapitalinntekter, har gått ned med 71 prosent i same periode. Om vi ser på marknadsdelen til dei seks største aktørane i den private barnehagemarknaden, har han gått frå 11 prosent i privat sektor i 2007 til 32 prosent i 2016. Neste 60 prosent av det samla overskotet før skatt kom hjå desse seks største private aktørane.

Driv best

Sagt på ein annan måte: Det meste av profitten kjem hjå dei store private aktørane, og det sjølv om dei berre representerer 16 prosent av alle born som går i barnehage i Noreg. Det er liten tvil om at dei store driv mykje betre økonomisk enn dei mindre aktørane: «Telemarksforsking viser at forskjellene i overskudd mellom kjeder og enkeltstående barnehager ikke er knyttet til antall plasser per barnehage. (…) Samtidig viser analysen at de større kjedenes overskudd har vokst som følge av redusert bemanningstetthet i barnehagene.»

Her lyt det strekast under at ei ny barnehagenorm om kor mange tilsette det skal vera per born, vil føra til at dei private konserna må tilsetja meir personale. I tillegg innser regjeringa at dei har vore vel slepphendte med løyvingar, og vil gjera noko med det. I statsbudsjettet for 2021 føreslår regjeringa å setja ned pensjonspåslaget til private barnehagar frå 13 prosent til 11 prosent: Både 13 og 11 prosent er ein langt høgre pensjonskostnad enn i norsk næringsliv samla.  

Staten deler ut

Grunngjevinga for nedgang i pensjonsløyvingar «er at private barnehager får mer i tilskudd til pensjon enn det de faktisk bruker», skriv Hagen-utvalet, som òg peikar på at tilskota ofte ikkje er knytte til konkrete utgifter til konkrete oppgåver. «Det er ingen regler som sier at pensjonstilskuddet skal bli brukt til å dekke pensjonsutgifter, at administrasjonstilskuddet skal bli brukt til å dekke administrasjonsutgifter, eller at kapitaltilskuddet skal bli brukt til å dekke kapitalkostnader.»

Kunnskapsdepartementet vurderte òg nyleg om finansieringa automatisk bør falla bort ved sal eller etter ein viss tidsperiode, og at ein så må søkja på ny. «Et slikt tiltak kunne bidratt til å redusere verdien av den varige og sikre kontantstrømmen fra offentlige tilskudd og foreldrebetaling, og dermed salgsprisen på eksisterende barnehager.» Men eit slikt tiltak kjem truleg ikkje med det fyrste.

Tener mykje

Kor stor er så driftsmarginen i den private barnehagesektoren? Mellom 5 og 6 prosent i perioden 2014–2018, meiner Hagen-utvalet, som rett nok seier dei ikkje har full oversikt. Det kan vera at barnehagane til dømes overbetaler andre selskap i konserna for tenester og husleige: «Lønnsomheten i private barnehager i form av driftsmargin er samlet på nivå med annet norsk næringsliv. Samtidig er det relativt lav risiko knyttet til driften, fordi så stor andel av inntektene kommer fra offentlige tilskudd. Det skulle isolert sett tilsi et lavere avkastningskrav for eiere av private barnehager enn annet norsk næringsliv.»

Trygge Barnehager, derimot, har lege på ein driftsmargin på mellom 9 og vel 12 prosent i same perioden, ein driftsmargin som ikkje er utypisk for dei store barnehagekonserna. Barnehagane til studentsamskipnadene ligg på si side og vaker på rundt 2 prosent.

«Den relativt høyere lønnsomheten til konsern sett i forhold til mindre selvstendige barnehager kan være tegn på at konserneide barnehager klarer å realisere enkelte stordriftsfordeler som er vanskeligere å realisere for selvstendige barnehager.» Konserna greier òg å tena langt meir enn norsk næringsliv elles, sett vekk frå selskap som hentar ut såkalla  grunnrente frå naturen. Men desse, typisk kraft- og oljeselskap, må som vi veit, betala grunnrenteskatt på superprofitt.

Tek all profitt

I dag er slik at dersom barnehagane driv i samsvar med barnehagelova og forskrifter, kan barnehagane disponera overskota fritt: «Gevinsten ved at private aktører klarer å levere tjenesten til en lavere kostnad enn kommunen, vil derfor ikke bli delt med kommunen som tilskuddsyter. Den vil normalt heller ikke bli delt med foreldrene ved at barnehagen reduserer foreldrebetalingen.»

Det er òg slik at det har vore henta ut store salsvinstar i barnehagesektoren. Typisk har bygg vorte selde medan barnehagane driv vidare i dei same lokala. Her har ofte den avtalte leiga i framtida vorte sett høgt for at bygga skal få ein høg salssum. Når barnehagane går med låge overskot kvart einaste år av di dei må betala høg husleige, tener dei nye eigarane av bygningane tilsvarande meir, meiner utvalet, og gjev difor ein høgre kjøpesum. 

Dette er også ei oppskrift på reduserte skattar på drifta. «De store gevinstene som er blitt realisert i barnehagesektoren ved denne typen salg skyldes i stor grad at eiendommene som nå selges, har vært kjøpt billig eller mottatt gratis i stor grad fra kommunene i oppstarten av barnehagereformen.» Eigedomar som private aktørar har fått billig eller gratis frå kommunane, har dei altså kunne selja vidare med stor profitt. Det som i utgangspunktet var eigd av oss alle, har vorte gjeve til få.  

Store endringar

Ja, dei private får mindre tilskot enn dei kommunale barnehagane, og foreldra er nøgde med barnehagane over heile fjøla, samstundes som skattebetalarane får ei lægre rekning. Men dagens system har gjeve dei store konserna høve til å flytta verdiar som er skapte i barnehagane, ut av sektoren og inn i holdingselskap og støttefunksjonar, noko som i sin tur altså gjer at driftsresultata kan verta mindre enn dei reelt sett er. Trass i dette høvet til å redusera profitten og drifta for slik å få lægre skatt, har barnehagane i konserna altså høgre profitt enn norsk næringsliv elles. I tillegg kan dei løyna store verdiar i eigedomsselskap.

Utvalet kjem med ei rekkje framlegg om endra barnehagefinansieringa: Kommunane må sjølve få avgjera kor mykje og kor lenge dei vil betala for private barnehagar. Statlege reglar for finansiering bør bort. Utvalet går også så langt at dei seier det bør vurderast om sal av barnehageeigedomar, «må anses som ulovlig offentlig støtte til en kommersiell eiendomsvirksomhet». Det er harde ord.