Sysselsetjing

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Når staten meiner alvor, hentar han økonomiprofessor Steinar Holden til å laga ein NOU. No har Holden laga det som må vera av dei mest empiritunge og omfemnande av Noregs offentlege utgreiingar nokon gong, NOU 2019:7 Arbeid og inntektssikring. I EØS var det før berre islendingane som hadde høgare arbeidsdeltaking enn vi nordmenn. Men den tida er for lengst over. For menn mellom 25 og 54 år ligg arbeidsdeltakinga 4 prosentpoeng lægre enn i Sverige og Tyskland, ja, faktisk lægre enn i gjennomsnittet for EU. Kvinnene på si side har 4 prosentpoeng lægre deltaking enn i Sverige. Heile 17 prosent av folkesetnaden mellom 18 og 66 år får ei helserelatert yting frå staten. 20 prosent av dei i arbeidsfør alder får til kvar tid inntektssikring frå staten. Ingen andre er i nærleiken av å vera så sjuke og uføre som nordmenn.

Grunnane til at stadig færre arbeider, er fleire: høgare gjennomsnittsalder mellom dei som er i arbeidsfør alder, ein auke i helseproblem mellom unge – og innvandring. Innvandrarane har så langt drege ned den helserelaterte delen, sidan dei er så unge og er på andre typar stønader, men sidan dei er mykje meir helsetrygda enn nordmenn i si aldersgruppe, kjem prosentdelen på helserelaterte ytingar til å stiga framover. Meir positivt er det at eldre nordmenn etter pensjonsreforma har auka sin arbeidsinnsats, og den innsatsen aukar i takt med auka utdanning. «Den samlede bruken av arbeidsavklaringspenger og uføretrygd har falt betydelig for den eldste aldersgruppen, mens den har steget kraftig for yngre aldersgrupper.»

Innvandring

Det har vore skrive mykje i desse spaltene før om konsekvensane av innvandring, men her er ein kort repetisjon på basis av det Holden og kompani skriv. Noreg har auka folketalet med 18 prosent sidan tusenårsskiftet, noko som er mykje meir enn alle andre vestlege land. Dei aller fleste som har kome, er relativt unge og i arbeidsfør alder. Ein så stor auke i tilbodet av arbeidskraft er det vanskeleg å absorbera. Innvandrarane har i tillegg trengt ut norsk ufaglært arbeidskraft, særleg unge. Gruppa nordmenn mellom 20 og 29 som korkje er i utdanning eller i arbeid, har auka med heile 10 prosentpoeng frå 2008 til 2017. Ein studie «finner at innvandring fra land med betydelig lavere inntekter enn i Norge gir lavere relativ sysselsetting for folk som er vokst opp i familier med lav inntekt, og bidrar dermed også til lavere sosial mobilitet».

Alle innvandringsgrupper har lægre arbeidsdeltaking enn nordmenn i si aldergruppe, men særleg gale er det mellom innvandrarar frå den tredje verda. Og verre skal det altså truleg verta: Fleire studiar «finner at sysselsettingsandelen fra lavinntektsland generelt (…) øker de første årene etter ankomst til Norge for så å falle fem til ti år etter ankomst. Det kan påvirke sysselsettingsandelen negativt i årene framover».

Reformer!

Men nok om innvandring, for den ser det ikkje ut til at vi kan gjera så mykje med. Arbeidsdeltakinga til innvandrarane i Sverige er den same som i Noreg, trass i at svenskane har gått gjennom den eine meir vellukka reforma av velferdsstaten etter den andre. Med nordmenn kan vi derimot gjera mykje. Det er neppe av di vi har fått mykje dårlegare helse, at arbeidsdeltaking til menn mellom 25 og 54 har gått frå toppnivå i EØS i 2000 til under gjennomsnittet i no. Det er heller ikkje nokon god helsegrunn til at kvinner har byrja å arbeida mindre og har mykje kortare arbeidstid enn før.

Heile NOU 2019:7 Arbeid og inntektssikring er gjennomsyra av éin bodskap: Reformer verkar, vi reagerer på incentiv. Sjå på overgangsstønaden: Carl I. Hagen fekk i si tid utruleg med pepar av di han kalla åleinemødrer late. Nesten ein heil valkamp gjekk med på å fordøma Frp-Hagen for den utsegna. I 1998 vart tida ein kunne vera på overgangsstønad, som går til einslege mødrer, dramatisk kutta, pluss at det kom aktivitetskrav. Resultatet? «Antall mottakere er i dag en fjerdedel av hva de var i 1998.»

I 2004 kom det eit krav om gradert sjukmelding. Kravet var ikkje særleg sterkt, men forskinga «viser at endringene reduserte det samlede sykefraværet med 20 prosent». Men ikkje alle reformer verkar. I 2004 vart tidsavgrensa uføretrygd innført, og frå 2010 vart alle potensielt uføre førte over til den nye ordninga med arbeidsavklaringspengar. Men nye namn hjelper ikkje. Har du fyrst hamna utanfor den norske arbeidsmarknaden i lengre tid, kjem du deg ikkje inn att: «hovedsaklig medførte (ordninga) at tidspunktet for innvilgelse av varig uføretrygd ble utsatt».

Dårleg for dei unge

Holden er særleg oppteken av dei unge som fell utanfor. Og det er ikkje til å koma forbi at ordningane for dei unge er for gode: «I aldersgruppen 18–24 år har personer som mottar ytelser hele året betydelig høyere inntekter enn de som ikke mottar ytelser, også når studiestøtte inkluderes.» I denne gruppa har det òg skjedd noko uvanleg. Kvinner har 70 prosent meir sjukmeldingar enn menn og 50 prosent høgre bruk av arbeidsavklaringspengar og uføretrygd enn menn, «med unntak for uføretrygd blant dem under 30 år, hvor det er flest menn». Dette er kanskje ei følgje av at det har vorte fleire skuletaparar blant gutar enn blant jenter, som Camilla Stoltenberg-utvalet nett slo fast.

Men hovudårsaka til at stadig færre arbeider, er at vi nordmenn har svært rause og langvarige ordningar, særleg for sjukepengar. Utvalet skriv at det er vanleg at sjukepengar vert nytta i staden for arbeidsløysetrygd, noko som er naturleg når sjukepengane er 100 prosent av løna, medan arbeidsløysetrygda berre er 62 prosent eller lægre. «Det er et generelt resultat i litteraturen at overgangen til arbeid øker ved utløpet av maksimal varighet for inntekssikringsordningen. (…) Tilsvarende finner man at sannsynligheten for friskmelding for langstidssykmeldte øker sterkt helt mot slutten av sykepengeperioden, dvs. når kompensasjonsgraden til mottaker vil falle betydelig.»

Dei seier òg at verksemder som kuttar arbeidsstokken i korte periodar, får langt fleire sjukmelde enn verksemder som kuttar arbeidsstokken varig. Det er òg slik at når nokre byrjar på sjukepengar eller uføretrygd, så går bruken av desse ordningane opp i nærmiljøet. Aksept av helserelaterte ordningar smittar altså. Noreg er i ei særstilling her. Vi har mykje betre ordningar for helse enn for arbeidsløyse. «Et sentralt særtrekk ved det norske systemet er derfor at de helserelaterte ytelsene er klart høyere og mer tilgjengelige enn de ikke-helserelaterte ytelsene for befolkningen i yrkesaktiv alder.»

Svenskane har dei siste 30 åra stramma kraftig inn på sjukepengar og uføretrygd. Fyrst reduserte dei sjukepengar, så vilkåra for få sjukepengar og så vilkåra for å få uføretrygd. Dei har gått frå å vera like sjukmelde som vi i 1990, då rundt 6 prosent var sjukmelde, til vel 2 prosent no. Og «mens det i 2004 ble innvilget uføretrygd til i underkant av 70.000 personer, ble det kun innvilget uføretrygd til om lag 8000 i 2010». Sverige har ikkje lenger mellombels uføretrygd. Ein får uføretrygd berre om ein har ei varig konkret liding.

Nederland òg

Ein liknande nedgang har ein fått i Nederland. Der har arbeidsgjevarane fått heile ansvaret for sjukepengar og delvis uføretrygd. «Tilstrømmingen til uføretrygd falt fra rundt 100.000 i 2001 til 35.000 i 2009.» Det igjen har ført til at stort sett alle arbeidsgjevarar har kjøpt forsikringar mot sjukmeldingar og overlate delar av ansvaret for oppfylging til forsikringsselskapa, som i sin tur har incentiv til å halda folk friske, for slik ikkje å tapa pengar. I tillegg må arbeidsgjevarane laga konkrete planar for korleis dei skal få folk attende i arbeid som dei kan makta. Medan 1,2 prosent av folkesetnaden mellom 20 og 62 vart uføretrygda i 2001, var den same delen komen ned i 0,2 i 2009, og personar med dårleg helse har auka deltakinga i arbeidslivet sterkt i denne perioden. Samstundes vart alle uføre fødde etter 1959 kalla inn til helseundersøking. Mange vart friskmelde, og fleire fekk redusert uføregrad. 60 prosent av desse var attende i arbeidslivet tre år seinare.

Utvalet føreslår tiltak som byggjer på svensk og nederlandsk empiri, men på eit langt mildare nivå. Dei unge utan ein klar diagnose, dei som er på arbeidsavklaringspengar, må få klart mindre pengar enn no. Dei føreslår òg ei sjukmeldingsendring for arbeidsgjevarar. I staden for at arbeidsgjevarane har ansvaret for dei 16 fyrste dagane, skal dei no berre få ansvaret for dei sju fyrste. Deretter skal arbeidsgjevarane får ansvaret for minst 10 prosent og opp til 50 prosent av sjukepengane. Etter eit halv år får dei ansvaret for 25 prosent. Dei sjukmelde skal på si side oppmuntrast til å taka gradert sjukmelding. Vi skal som no ha rett til eitt år med full sjukmelding, men den kan spreiast tynnare utover dersom ein tek gradert sjukmelding. Ein kan vera delvis sjukmeld i 18 månader. I tillegg skal vi berre få 80 prosent av løna etter 6 månader med full sjukmelding.

Arbeid for trygd

Men den største endringa kjem eventuelt i uføretrygdene. Dei vil innføra noko som heiter helsejustert løn. I dag er det slik at om du er 50 prosent uføretrygda, forventar vi full innsats 20 timar i veka og null deretter. Dei vil i staden at uføretrygd skal vera eit overslag over produktivitet. Halv uføretrygd skal tyda halv arbeidsinnsats. Då skal arbeidsgjevaren dekkja 50 prosent av normal arbeidsløn, medan trygda skal dekkja halvparten. 50 prosent uføretrygd vil då tyda rundt 80 prosent av tidlegare løn. Det normale skal verta at uføre arbeider. Ordninga skal førast inn gradvis, dei vil berre gjera henne fullt ut gjeldande for personar fødde etter 1990. Og ingen skal mista dei rettane dei alt har fått. Ei liknande ordning har dei i Danmark, der seier 85 prosent av arbeidsgjevarane og arbeidstakarane seg nøgde med ordninga.

Men nei: Denne NOU-en skal ikkje verta ei stortingsmelding. No skal Holden og gjengen skriva saman med partane i arbeidslivet på basis av NOU-en. Kjenner vi soga rett, vert det truleg ingen endringar å snakka om i ordningane. Andre utval før Holden har prøvt å koma med liknande framlegg og feila. Men ein skal stå svært tidleg opp for å avvisa all empirien som vert presentert i NOU-en.