Kraftproduksjon

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Før norske vindmylner og store naturinngrep, eit langt og pedagogisk sveip ut i verda: Sjølv om samfunnsøkonomar ofte er trivelege og intelligente folk, har dei som er mest urolege for klimaendringar det med å mislika desse menneskelege kalkulatorane. For samfunnsøkonomar plar masa om at det og det klimatiltaket ikkje er lurt og faktisk kan føra til meir utslepp av klimagassar enn naudsynt. Tak noko så enkelt og vanskeleg som vindmylner: Mot åtvaringar frå ei rekkje samfunnsøkonomar byrja den britiske staten å subsidiera fram vindmylneutbygging på det skotske høglandet.

Kva meinte samfunnsøkonomane var dumt med det? Jau, at det ikkje budde folk på det skotske høglandet. Der det ikkje bur folk, er det svært lite med kraftnett. Dessutan er vind ustabil kraft, og kraftproduksjon ein ikkje kan regulera, krev at ein byggjer annan kraftproduksjon som er stabil. Mellom den stabile og utstabile kraftproduksjonen må ein byggja eit særs kraftig kraftnett, skal ein utnytta den utstabile kraftproduksjonen.

Britiske og skotske politikarar vende det dauve øyret til. For dei trong å syna seg som ansvarlege politikarar som gjorde noko med klimaendringane. Laurdag 28. juli i år var ein fin dag for dei største skotske vindkraftprodusentane. Dei fekk nemleg melding frå National Grid, det britiske svaret på Statnett, om at dei måtte slå av kraftoverføringa frå ein del av vindmylnene. Dimed kunne produsentane som fekk den meldinga, fakturera staten 35 millionar kroner for ikkje å produsera kraft. Sidan 2010, då britane byrja å byggja vindmylner på det skotske høglandet, har dei fått nær 5 milliardar kroner for ikkje – ja, ikkje – å levera straum når vinden blæs som mest.

Økonomane hadde rett

Kvifor? Av di samfunnsøkonomane hadde rett. Ein kunne ikkje byggja ut vind før ein bygde ut nettet. Men nettet er det ingen som ser på som symbol for klimakamp, og nett kan også frakta kolkraft. Vindmylner, derimot, gjev fine presseoppslag og er godt eigna for snorklipping. Dessutan ligg dei fleste vindmylner i distrikta, og distriktspolitikk er bra for politikarar som vil verta attvalde.

Kva ville samfunnsøkonomane at den britiske staten skulle gjera i staden? Dei mest ivrige ville sjølvsagt at den britiske staten skulle bruka pengane på å kjøpa klimakvotar, det mest effektive av alle klimatiltak. Men dei fleste meinte at ein burde gå frå kol- til gasskraftverk og byggja røyrleidningar og kraftkablar – særleg til Noreg. Det høyrer med til soga at britiske politikarar også gjorde det. Berre i 2016 reduserte Storbritannia utsleppa med 25 millionar tonn karbondioksid, halvparten av dei samla norske utsleppa, ved å byta ut kolkraft med gasskraft. Faktisk var utsleppa av CO2 det lægste på 120 år i Storbritannia i 2016. Norsk gass har spelt ei hovudrolle der.

Sjå til Danmark

Men utsleppa skal meir ned. Då kjem dei planlagde kraftkablane frå Noreg til Skottland og England inn i biletet. Her dukkar det opp noko uventa, nemleg samfunnsøkonomisk lønsame vindmylner i Noreg. Og nei, i utgangspunktet var ikkje norske vindmylner samfunnsøkonomisk lønsame, på lik line med alle andre vindmylner. Vindmylner er, som vi alle veit, særs gamaldags teknologi som ingen hadde tenkt skulle verta nytta til kraftproduksjon. Så kom oljekrisa i 1973, og den danske betalingsbalansen gjekk brått i kraftig minus. Folketinget vedtok då at dei skulle verta så uavhengige av utlandet som råd var i energiproduksjon. Planen var å byggja atomkraft, men det ville ikkje danske veljarar ha. I staden fekk dei verdas høgste kraftprisar gjennom å byggja ut vindkraft, som tradisjonelt har vore svært dyrt.

I tillegg kjem altså den såkalla backupkrafta som vind er heilt avhengig av. Når ein byggjer ut sol og vind, som er ustabil kraft, treng ein i tillegg minst 80 prosent med stabil kraft som kan regulerast som reservekraft, typisk kol-, gass- eller vasskraft, om ein ikkje vil ha atomkraft. Dette løyste danskane ved å byggja kablar til Tyskland, til Noreg og til Sverige. Kablane var dyre og ulønsame, og vindkrafta var dyr og ulønsam. Rekninga vart velta over på forbrukarane og skattebetalarane.

Her skjer det artige. Dette at danskane bygde altfor dyre vindmylner og kraftkablar, gjorde at dei var perfekt posisjonerte då EU fann ut at dei skulle berga jorda frå klimaendringane. No tener dei gode pengar på å vera kabelknutepunkt mellom Norden og kontinentet. Men fyrst og fremst er Danmark verdas suverent leiande eksportør og produsent av vindmylner. Vindmylner har vorte storindustri i Danmark, og i 2016 omsette dansk vindindustri for nær 150 milliardar norske kroner. Eksporten åleine var på 70 milliardar. Danmark tener i dag godt på vindkraft.

Ikkje lønsamt samla

Nei, vindmylner er framleis ikkje samfunnsøkonomisk lønsame globalt, om ein tek omsyn til at dei krev nyutbygging av nett og reservekraft. Samstundes er det ingen tvil om at vindmylner – særleg takka vera danske skattebetalarar, som betaler 2,90 øre per kilowattime for mellom anna å subsidiera fram vindkraft – har vorte langt meir effektive. Og kven er det som har mykje magasinkraft i kombinasjon med eit nytt og stort kraftnett og stadig fleire kraftkablar til utlandet, pluss store mengder med naturlandskap og vind? Jau, Noreg.

Vi kjenner soga: Jens Stoltenberg var sterkt imot ein avtale om såkalla grøne sertifikat med Sverige, dette at norske forbrukarar skulle få påslag i kraftprisane for å subsidiera fram produksjon av 28,4 nye terawattimar (TWh) med fornyeleg kraft i Noreg og Sverige fram mot 2020. Han tapte. Norske forbrukarar betaler halvparten av dei grøne sertifikata, men krafta kan byggjast ut både i Noreg og i Sverige. Stoltenberg var mot av di grøne sertifikat var samfunnsøkonomisk ulønsame. Norske forbrukarar måtte betala meir for dei grøne sertifikata enn kraftprodusentane kunne rekna med å få i overskot på den nye krafta. Stoltenberg var òg mot av di han såg at dei grøne sertifikata måtte føra til ei massiv utbygging av det norske kraftnettet, som også forbrukarane måtte betala for. Den kraftkrevjande industrien er i praksis friteken for både nettleige og grøne sertifikat; nettutbyggjarane er etter lova pålagde å velta heile rekninga over på vanlege forbrukarar.

Står no der

Men no står straks det nye og dyre kraftnettet der. Alle subsidiane som vindmylneprodusentane og utbyggjarane av vindkraft har fått, har ført til at vindmylnene altså har vorte mykje meir effektive. EU har på si side endeleg funne ut at prisane på CO2-kvotar, og med det straumprisane, skal sterkt opp. Så no står vi der: Norske, danske og europeiske forbrukarar har subsidiert nett, kraft og vindindustrien så hardt i så mange år at norsk vindkraft ser ut til å verta lønsam, til dels svært lønsam. Noreg produserer halvparten av Europas vasskraft, og 75 prosent av all norsk kraftproduksjon er i dag reguleringskraft. Når vinden blæs, kan vi dimed stengja ned vasskraft. Og når vinden ikkje blæs, kan vi sleppa vatnet rett ned i turbinane, og alt vert frakta ut på det dyre og nye kraftnettet og vidare ned til Europa og Storbritannia.

Dimed er motsetningane over. Samfunnsøkonomane og store delar av miljøaktivistane ser ut til å ha vorte samde: Noreg bør byggja ut mykje meir vindkraft. Samfunnsøkonomane seier: Når vi fyrst har rota vekk så mykje pengar på nytt nett og grøne sertifikat, får vi gjera det beste ut av det og eksportera så mykje som råd til så høge prisar som råd.

Klimaaktivistane seier: All fornyeleg kraft er bra, punktum.

No ser denne innsikta ut til å ha vorte offisiell norsk politikk. Denne månaden kom samfunnsøkonomane i Statnett med ein ny rapport som regjeringa hadde tinga om vindkraft. Overskrifta var: «Stort potensial for vindkraft i Norge». Ingressen: «Statnetts analyser tilsier at det er mulig å bygge ut vesentlig mengde ny vindkraft i Norge, uten å gi behov for nye større ledningsinvesteringer.» Konklusjonen: «Dette gir i utgangspunktet en betydelig lønnsomhet for vindkraft uten subsidier.» I Sør-Noreg åleine trur Statnett at det kan byggjast ut ny lønsam kraftproduksjon på opptil 45 TWh. Normalproduksjonen i Noreg er i dag 139 TWh.

Alt til eksport

Før denne eventuelle ekstraproduksjonen vil overskotet i kraftproduksjon i den integrerte nordiske kraftmarknaden truleg gå frå 5 TWh i 2016 til 27 TWh i 2030. På toppen av dette kan altså Sør-Noreg åleine laga opptil 45 nye og samfunnsøkonomiske lønsame TWh frå vindkraft. Det aller meste av dette bør eventuelt koma på Vestlandet. Nord-Noreg kjem i same perioden til å få eit stort kraftoverskot og dimed låge prisar, sidan svenskane har bygd ut så mykje vindkraft i Nord-Sverige. Det noverande og planlagde nettet vil ikkje ha kapasitet til å få denne krafta ut i Europa. Men vert det bygd nytt nett mellom Sør- og Nord-Noreg, vert soga ei anna. Om det derimot ikkje kjem nytt nett, vil Nord-Noreg verta ein særs attraktiv plass for kraftkrevjande industri, trur Statnett.

Kjem så denne vindkrafta på Vestlandet til å verta bygd ut? Det er eit såkalla godt spørsmål. Vestlendingane treng ikkje krafta. Dei har alt eit massivt kraftoverskot, så stort at heile Noreg faktisk har kraftoverskot. Men slik tenkjer neppe staten. Det vi kan slå fast, er at det er NVE, altså staten, som er sakshandsamar for vindkraftkonsensjonar. Kommunar kan seia nei, men dei er berre høyringsinstansar, og dei fleste kjem nok ikkje til å seia nei, sidan vindkraftparkar kan gje massivt med eigedomsskatt. Dessutan er eksportinntektene freistande. Om Statnett har rett i at kraftprisen på kontinentet vert 45 øre per kWh, og vi går ut frå eit krafttap på 10 prosent ved eksport, kan 45 TWh gje ein potensiell eksportverdi på over 18 milliardar kroner.

Nesten alle for

Det vi kan slå fast, er at det vert svært vanskeleg å stå imot utbygging av vindkraft dersom ho vert lønsam. Vindkraft vil skapa distriktsarbeidsplassar, ho vil vera bra for klimautslepp i EU, og kommunane, staten og eigarane kan tena store pengar. Som EnergiNorge, interesseorganisasjonen for kraftselskapa i Noreg, skriv på heimesida si: «Det naturgitte potensialet for vindkraft på land i Norge er enormt, og det er derfor slik at det i praksis er manglende etterspørsel etter mer fornybar energi i Norge og begrensede eksportmuligheter som begrenser videre utnyttelse av disse ressursene.» Sagt i klartekst: Berre kablane til Storbritannia og kontinentet kjem på plass, vil vi byggja ut. Og kablane kjem.

I alle høve: Alt no har Noreg dei lægste utbyggingskostnadene på nye vindmylner i Europa, om vi skal tru NVE. Og dei skal vidare ned. Det er dessutan ikkje berre NVE som trur på norsk kraft utan subsidiar. Det gjer òg investorane. Kommunikasjonssjef Stian Mathisen i det store finske kraftselskapet Fortum, som driv storstilt vindutbygging i Noreg, seier dette til Teknisk Ukeblad: «Vi er på jakt etter flere slike prosjekter i Norge, for anleggene vi bygger her er noen av de mest effektive i verden. Effekten er egentlig helt utrolig, det er en helt spesiell vind som kommer opp fra Atlanterhavet langs kysten.»

Konklusjon: Vind greier seg utan subsidiar og vert dimed samfunnsøkonomisk lønsam, om då ikkje samfunnsøkonomane set ein kostnad på tap av urøyvd natur. Det vert i alle høve ikkje Noreg som taper pengar på klimaendringar. Alle modellar syner at det skal koma meir regn og vind på Vestlandet. Dimed tener vi både på førebygging og endringar. Snart vert nok reservekrafta i Øvre Otta òg bygd ut, slik at vi slepp alle presseoppslaga om flaum.