Jürgen Habermas er blitt 90 år gammal og er den mest kjende levande filosofen i verda. Det er eigentleg ikkje noko å tvile på om ein berre lèt motane kvile litt og legg vekt på kvalitet.

Denne posisjonen som filosof har han fått gjennom ein omfattande forfattarskap i mange sjangrar med nokre skilsetjande hovudverk. Framfor alt gjennom diskusjonar: «Diskutere – kva elles?» skreiv han ein gong for snart 50 år sidan. Spørsmålet var retta mot dei som talte for venstreorientert aksjonisme (men han lèt samstundes høgreradikale Carl Schmitts utsegn: «Kan hende går diskusjonens epoke mot slutten», frå 1927, henge med).

Diskusjon

Ingen kan måle seg Habermas’ energiske kraft til å lære gjennom diskusjon. Men til det høyrer òg at han har stridd hardt med mange av dei viktigaste tenkjarane i tida:

Med Martin Heidegger alt som 24-åring, då han med sjokk oppdaga at Heidegger (i 1953) utan kommentar gav ut førelesingar frå 30-åra med ei klar tilvising til sanninga og den indre stordommen til nasjonalsosialismen, som om han framleis var gyldig (som Heidegger meinte)

Med Karl Popper og Popper-eleven Hans Albert i den såkalla positivismestriden, og med Hans-Georg Gadamer i striden om hermeneutikk og ideologikritikk i 60-åra

Med Arnold Gehlen og den filosofiske antropologien hans, og etikken hans mot intellektuelle frå 50–70-åra

Med Niklas Luhmann og systemteorien hans i 70- og 80-åra

Med Ernst Nolte i den tyske historikarstriden i 1986, der Nolte meinte at Hitler hadde imitert undertrykkings- og utryddingssystemet til Lenin og Stalin for å kunne forsvare den europeiske borgarskapen mot grufulle asiatiske handlingar

Med Hitlers såkalla kronjurist Carl Schmitt frå 80-åra, sjølv om Habermas’ kamp mot antisemittismen til Schmitt og diskusjonen om Schmitt og rettsskulen hans byrja alt i 50-åra, det siste i det kjende arbeidet om Borgarlig offentlighet

Med Michel Foucault og Jacques Derrida i 80-åra (der han til slutt endra syn i meir sympatiserande retning når det gjaldt Derrida, medan han raskt kom til eit nokså sympatisk om enn grunnlagskritisk bilete av Foucault)

Kritikk

Habermas’ tilhøve til den analytiske filosofien har vore omfattande og naturlegvis til dels kritisk, ikkje minst tilhøvet til språkfilosofen John Searle og den politiske filosofen John Rawls, men òg tilhøvet til Hillary Putnam og til Richard Rorty, som vart ein nær ven.

Lista kunne vore lengre, ikkje minst med Charles Taylor, som er ein av dei som nærmar seg Habermas i heider, men som likevel ikkje har vore til stades på så mange intellektuelle arenaer med så mange tungtvegande studiar, sjølv om han har engelsk som konkurransefordel.

Kva skal vi kalle Habermas? Ein stor filosof, sjølv midt i striden? Habermas har sjølv alltid vore kritisk til snakket om store filosofar som aktuell nemning i vår tid. Han er heller ikkje nokon tilhengjar av prat om geni.

Den estetiske teoretikaren Karl Heinz Bohrer, som i ein lang karriere stadig har kritisert Habermas, kallar Habermas rett og slett filosofen i Die Zeit, slik ein i mellomalderen kalla Aristoteles filosofen.

Dette kjem nok av eit tidleg sterkt venskap mellom den vestreorienterte Habermas og den meir høgreorienterte Bohrer. Men dersom Bohrer er den atterfødde Friedrich Schlegel – og lat oss seie det – så er Habermas Kant, den neste filosofen etter Aristoteles, med si kopernikanske vending i filosofien. No vert sjølvsagt alle kantianarar rasande, i tillegg til alle filosofar og fans som med dette ikkje er nemnde, og alt det er då ein provokasjon verdt. Likevel føretrekkjer eg «genial type» framfor «filosofen».

Habermas kjem slett ikkje lenger frå at han har blitt ein stor filosof, men «genial type» treffer betre den direkte, oppfinnsame og slagkraftige, om enn òg hardnakka saklege diskusjonsstilen hans. Nordmenn og angelsaksarar har gjerne ein tendens til å sjå på stilen til Habermas som omstendeleg og utan schwung, men det er eit vitnesbyrd om at ein ikkje er van med tungvekt. Brått stikk argumentet som ei bie.

Argument

I flaumen av kommunikasjon i alle slags medium kan vi av og til gripe oss i den svimlande tanken at alt vi seier, kan hende er produsert av ei ukjend, framand makt – ei makt som òg dullar oss inn i illusjonen om at vi er frie. Habermas sensurerer ikkje vekk denne mistanken. Han har sans for skepsisen som fører til dystopi, ikkje minst på grunn av katastrofane han voks opp med i førre hundreåret – sjølv om han ikkje då tenkjer på ein framand djevelsk mot-Gud, ein Big Brother, men snarare på anonyme prosessar som samfunnsvitskap og -kritikk kan kaste lys over.

Alt dette kan ein skrive om nærast i det uendelege, men her er poenget: Du kan tru at du har rett, og at ingen i heile verda kan rokke ved overtydinga di. Du kan tru at ingen i heile verda kan rokke ved meininga di mot viljen din. Du insisterer på å vere deg sjølv og stritte imot alle forsøk på å tvinge eller forføre eller manipulere deg. «Du skal ikkje kome her og kome der! Vi vaktar alle inngangar!»

Men så kjem det eit betre argument som ein tjuv om natta, og så er du brått fri frå deg sjølv. Du blir kan hende rasande, og det varer typisk ei stund, til og med ganske lenge. Men så innser du at du er fri, fri frå illusjonen om å ha rett. Du er rett og slett blitt ein annan, du heng ikkje lenger ved noko du har innsett er utruverdig, ikkje lenger truverdig for deg. Du skjønar at dersom du no insisterer på å seie nei, er det ikkje lenger fornufta di du vel, og heller ikkje viljen din som ansvarleg instans, men rett og slett den blinde viljen din, noko du ikkje vil bli kvitt om så heile verda skulle rase ned i inkje – den vrange, vonde viljen din. Det kan ta lang tid før du for alvor torer å kalle denne viljen vond og ikkje berre vrangviljug. Det finst rett nok mange samanhengar der det å nekte ikkje treng få forferdelege følgjer. Men så ser du brått at du ikkje lenger lever på vranga.

Har du opplevt dette, at fornufta kjem som ein tjuv om natta og endrar deg? Har du opplevt den letten det er å lære, om nødvendig gjennom ganske tung, ja, knallhard konflikt? Har du opplevt at eit hamskifte kan opne verda snarare enn at du lukkast i ditt eigenrådige sjølv? Då veit du kva opplysning er. Då er du habermasianar.

Helge Høibraaten

Helge Høibraaten er professor
i filosofi.