KVALFANGST

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Kanonen peikar mot sørvest. 70 fot lange «Olavson» gyngar langs rogalandskysten i bårene frå nord. Sola sig sakte frå oss gjennom maikvelden. I aust skimtar vi vindmøllene inne på Jæren.

– Eg trur dette blir siste sesongen min, seier Oddvar Nilsen Husa. Vi sit i styrhuset, han er på veg mot kjende jaktmarker.

Kanskje er denne turen enden på ein æra. «Olavson» er den siste kvalskuta på Fedje, ei øy i havgapet lengst nordvest i Hordaland. Da Oddvar var ung, var det elleve kvalbåtar på Fedje. "Olavson" er òg den siste kvalskuta sør for Sunnmøre, og Husa er den siste kvalfangaren som har Nordsjøen som det fremste fangstfeltet sitt. Han er 73 år gammal, og dette er den 53. kvalsesongen hans. Det er kanskje nok.

Men kven veit? Han har sagt «siste gongen» før òg. I januar 2009 selde han den førre båten sin, også den med namnet «Olavson», med fiskekvotar og utstyr. Det var på tide å gje seg. Endeleg gjeldfri, endeleg fritid. Men same året angra han seg, og kjøpte ei gammal kvalskute frå Svolvær, med kanon og alt. Også denne båten fekk namn etter faren Olav, han som lærte Oddvar dette faget for 60 år sidan.

– Eg tykte vel eg hadde for mykje livskraft att til å gje meg. Det med å liggje på stranda om sommaren – eg fekk det ikkje til. Eg var visst ikkje klar for møllposen likevel.

Papirarbeid og eventyr

Det er nokre timar sidan vi la vi ut frå Skudeneshamn, der «Olavson» fekk fylt lasterommet med ti tonn is. Det er nok til å halde kvalkjøt kaldt i nærare to veker, om vi no blir ute så lenge. Medrekna skipper Oddvar er mannskapet fire mann. Det er ikkje fleire enn det må vere, og litt færre enn det burde vere. Sonen Olav Nilsen Husa er skyttaren. Han har vore med faren på fangst sidan han var ungdom, og han har lært seg alle sider av faget. Medan vi låg ved kai i Skudeneshavn, pussa og smurde han kanonen omsorgsfullt med lanolin. Sauefeittet trekkjer visst så godt inn i metallet.

– Eg hadde nok ikkje reist ut no om det ikkje var for Olav. Men han skulle hatt ein til med seg som kunne båten, seier Oddvar.

Om den snart hundreårige kvalfangsttradisjonen på øya skal halde fram, er det truleg opp til Olav. Men verken han eller faren veit om det blir eit framhald. Til vanleg arbeider Olav som maskinist på ein ringnotbåt, ein jobb som gjev god og sikker inntekt. Kvalen? Det er mykje vedlikehald, hardt arbeid, mykje papir å fylle ut, det er kontrollar frå Mattilsynet, det er prøveskyting kvart år. Men det er òg eit eventyr.

Så er det Svein Stormark, ein gammal kompis av Oddvar. Han hadde si eiga kvalskute ein gong, og han har førti sesongar etter kvalen bak seg. Svein hadde eigentleg gjeve seg for lengst. Dei siste ti åra har han arbeidd på ferja heime på Fedje. Men da Oddvar kom og inviterte til ein siste tur, var han ikkje tung å be.

Fjerdemann er Paul Knapskog, som er heilt fersk i gamet. Dette er berre andre turen han er med etter kvalen. Paul er ein kvikk, venleg mann, og verkar vere på leiting etter ei ny retning. Paul har arbeidd med lakseoppdrett og med lakseeksport, og har eit ufullendt arkitektstudium bak seg. Denne turen er som eit eksperiment å rekne for han, men skipperen gjev han gode skussmål.

– Paul kan bli flink. Han har gløden, meiner Oddvar.

To brør

Medan vi seglar inn i skumringa fortel Oddvar Nilsen Husa soger frå eit langt liv på havet, og eg merkar snart at det er ein mann som manglar om bord. Det heng eit bilete av han nede i byssa: Jan Nilsen, bror til Oddvar. Det var alltid dei to. Oddvar var skipper, Jan var skyttar. Dei kjøpte båt saman og jakta på kvalen saman i alle år, i Barentshavet, ved Shetland, på bankane i Norskehavet og i Nordsjøen. Eg hugsar Jan Nilsen frå ein episode av NRK-serien «Den leiken ville han sjå» frå 2009, ein munter, kjapp og lettbeint kar. I ei scene sat skyttaren og åt frukost saman med den entusiastiske serieskaparen Dag Lindebjerg. Brått sakka båten på farten. Jan spratt opp frå frukostbordet og forsvann. Berre sekund seinare, medan Lindebjerg framleis sat der med brødskiva i handa, small det oppe på dekk. Jan Nilsen hadde skote nok ein kval.

– Alt var så greitt med Jan, han passa på alt på båten. Han var ein god skyttar, og han hadde så godt syn, mykje betre enn eg. Om han sat i tønna og det fanst kval der vi var, så visste eg at Jan ville sjå han, seier Oddvar.

Jan fekk diagnosen lungekreft i 2014. Han trassa sjukdomen og skaut sine siste kvalar på ein tur med «Olavson» i 2015. No er han borte.

Attåtnæring

Ingen lever av kvalfangst åleine, dette er ei attåtnæring for ein handfull norske fiskarar. For Oddvar Nilsen Husa har kvalfangsten utgjort omtrent halve inntekta i gode sesongar. Resten av året har han drive med mange slag fiske: botntråling i Nordsjøen, notfiske etter sild og makrell, lodde i Barentshavet, skreifiske i Lofoten. Men kvalen har alltid vore noko for seg sjølv.

– Det er ei eiga spenning med dette, det liknar ikkje på anna fiske, seier Oddvar.

Han har løyve til å drepe femten kvalar i år. Den totale vågekvalkvoten i år er på 999 dyr, men den kjem ikkje til å bli fylt opp. Det har ikkje skjedd på mange år. I fjor tok norske kvalfangarar berre 591 vågekvalar, og både fangsten og talet på båtar har gått ned år for år. I fjor var det 17 norske båtar ute på fangst, i år er det berre 15 kvalbåtar som har meldt seg på hos Fiskeridirektoratet.

Det må vere noko med øyfolk: Nesten alle kvalfangarane som er att i Noreg, held til på øyar. Det er «Olavson» frå Fedje, «Kato» frå Harøya, «Fiskebank1» frå Smøla, «Småhaug Senior» frå Værøy, tre båtar frå Røst og sju båtar frå Lofoten. Av dei femten båtane som er påmelde i år, har berre «Nordhavn» frå Brattvåg heimehamn på fastlandet. Og av dei femten er det altså berre «Olavson» som satsar på Nordsjøen. Resten driv fangsten sin lenger nord, på Haltenbanken, i Vestfjorden eller i Barentshavet.

Men Oddvar Nilsen Husa veit kva han gjer, han legg ikkje ut på måfå når han går etter kvalen. Vi skal hundre nautiske mil mot sørvest, til fiskebanken kalla «Engelsk Klondyke» i Nordsjøen. Dette er eit grunt havområde, som det meste av Nordsjøen, med botn dekt av fin sand. Her lever det store mengder tobis, ein liten, langsmal, feittrik fisk som vågekvalen fråtsar i på denne årstida.

Totemdyret

Det skjedde noko merkeleg med kvalane på 1970-talet. Til da hadde dei dei ofte vore framstilte som monster i litteratur og film, frå Moby-Dick til Pinocchio. I den verkelege verda vart dei sett på som heilt ordinære dyr, ein naturressurs som mennesket kunne hauste av. Men brått vart kvalane omskapte til dei fremste symbola for ein truga natur, dei vart ikoniske vesen for naturvernarane i vesten. LP-plata Songs Of The Humpback Whale, med opptak av lydane til knølkvalen, kom ut i 1970, og vart seld i millionar av eksemplar. Eigenskapar frå ei rekkje kvalartar smelta saman til eit superdyr, har antropologen Arne Kalland hevda: Intelligensen og leikelysten til delfinane, samarbeidet til spekkhoggarane, storleiken til blåkvalen, og den groteske forhistoria om rovdrifta som nær hadde utrydda dei store kvalane, alt vart del av eit mytisk bilete av kvalen, eit totemdyr for naturvernarar.

Da USA i 1977 sende dei to Voyager-sondane på sin veg ut av solsystemet, fekk kvar sonde ei gullplate med lydopptak. I tillegg til helsingar på 54 ulike menneskespråk, var det òg med eit opptak av lydane til knølkvalen. «Hello from the children of planet Earth», var den engelske meldinga. «Hälsningar från en dataprogrammerare i den lilla universitetsstaden Ithaca på planeten Jorden” var den svenske. Ingen veit kva knølkval-opptaket på Voyager-sondane tyder. Vi får håpe det ikkje blir tolka som ein fornærmande bodskap til eventuelle teknisk overlegne romvesen der ute.

"Havets mennesker"

Den nye interessa for kvalane gjorde dei òg til gode inntektskjelder for organisasjonar som Verdens villmarksfond (WWF) og Greenpeace. Danske WWF tilbaud bedrifter og privatpersonar å adoptere ein kval: Ved å betale inn 50.000 danske kroner til organisasjonen fekk du din «eigen» kval ein eller annan stad i havet. For berre 5000 kroner kunne du «adoptere» ein spekkhoggar. Det danske kjemikonsernet Brøste adopterte ein spermkval, og fekk dermed retten til å bruke slagordet «Brøstes pionerhval elsker rent saltvand». Greenpeace-leiar Mikael Gylling Nielsen kalla kvalane for «havets mennesker».

Den nye, opphøgde statusen til kvalane fekk politiske følgjer. Kvallobbyen fekk gehør hos styresmaktene i både USA og fleire europeiske land, og den internasjonale kvalfangstkommisjonen IWC vart ei slagmark der politikk i blant gjekk framfor vitskap. Fleirtalet i IWC gjekk inn for å stogge all kvalfangst frå 1986, men Noreg reserverte seg mot vedtaket. Gjennom mange år viste norske styresmakter viste seg forbløffande standhaftige i dette spørsmålet, trass i at kvalfangsten var ei marginal næring som berre var viktig i nokre få lokalsamfunn langs kysten, og trass i at vår viktigaste allierte USA truga med sanksjonar.

Patriotisme

Norske politikarar prøvde å rive glorien av kvalen. Utanriksminister Thorvald Stoltenberg omtalte i eit intervju vågekvalen for «havets rotte», og statssekretær Arne Breiby i Næringsdepartementet hevda at "vågehvalen spiser fisk for milliarder og truer grunnlaget for en hel næring". I Noreg vart det å vere for kvalfangst nærast eit spørsmål om patriotisme. Kvalfangar Steinar Bastesen vart ein slags folkehelt, og kom tilmed inn på Stortinget for Kystpartiet sitt.

I nokre år nøydde Noreg seg rett nok med å tillate berre ein avgrensa forskingsfangst. Men også den kommersielle fangsten starta att i 1993, til rasande protestar frå kvalfangstmotstandarane. Aktivistar frå Sea Shepherd prøvde å senke to norske kvalskuter på 1990-talet, og også Greenpeace hadde aksjonar i Noreg.

Oddvar Nilsen Husa og mannskapet hans vart ikkje utsette for sabotasje. Men i juni 1996, da dei skulle losse kvalkjøt i Ålo i Søgne, vart dei møtte av kring 40 aksjonistar frå Greenpeace som ville stoggekvalfangsten.

– Det gjekk ikkje så veldig hardt for seg. Vi hadde ein antropolog med oss på den turen, han prøvde å mekle med Greenpeace-folka. Men eg måtte sprute litt på dei med vasslangen for å få dei til å roe seg. På kvelden kom nokre av dei på Dagsrevyen og sa at vi hadde skote på dei med vasskanonar, seier Husa og smiler.

Seigpining

Motstanden mot vågekvalfangsten kunne ikkje grunngjevast med at arten var truga. Det har denne kvalen neppe vore nokon gong, og i dag er bestanden truleg i nordaust-Atlanteren på kring 100.000 dyr. Men inntil midten av 80-talet hadde motstandarane av småkvalfangsten eitt svært godt argument: Så lenge jakta gjekk føre seg med kaldharpun, altså ein harpun utan granat, vart mange av dyra påførte store lidingar under fangsten. Berre eit mindretal av kvalane døydde momentant, og det kunne ta ti-femten minutt, iblant mykje lenger tid, før dei vart avliva med gevær eller eit nytt harpunskot. Ikkje før i 1984 vart det utvikla ein eigen, liten granat til bruk i vågekvalfangsten, 120 år etter at Svend Foyn hadde teke i bruk granatharpun i jakta på storkvalane.

Eg spør Oddvar Nilsen Husa kva han tenkjer om denne fortida. Han verkar som ein uvanleg snill mann, men i nesten 30 år jakta han kval med kaldharpun. Det må da ha vore mykje seigpining?

– Ja, det var jo det. Men vi tenkte aldri slik på det. Dette var levebrødet vårt, og vi var berre glade når vi fekk ein kval. I ettertid skjøner eg at det ikkje var så bra. I dag er vi veldig nøye med avlivinga. I fjor døydde fjorten av dei femten kvalane vi skaut momentant, ein måtte avlivast med rifla.

Ei soge for seg

Den moderne norske vågekvalfangsten har ei separat historie frå den storkvalfangsten som Svend Foyn starta med på 1860-talet. Etter oppfinninga av granatharpunen jakta norske kvalfangarar på finnkval og blåkval, dei største dyra i verda. Først dreiv dei fangst i Barentshavet og nord i Norskehavet, og da det minka med kval der, drog dei til Sørishavet. Dette var ein industriell fangst med store farty, og produktet var kvaloljen som vart kokt ut av spekket. På 1960-talet var bestandane av storkval sterkt desimerte i både nord og sør, og i 1964 vart blåkvalen freda.

Den langt mindre vågekvalen har vore fanga langs norskekysten i alle fall sidan mellomalderen, truleg mykje lenger. Som namnet tilseier, kjem desse dyra iblant heilt inn i vågar og sund, og dei vart jakta på med spyd og piler. Men den moderne vågekvalfangsten starta i kriseåra i mellomkrigstida, dels som matauk, dels for å tene nokre kroner på å selje kjøtet og spekket som dyrefôr.

Kystfiskarar frå Nordvestlandet og Lofoten utrusta skøytene sine med kanonar, og improviserte seg fram i denne fangsten. Somme av forteljingane frå denne pionertida er ville, somme er groteske. Rekylen frå overdimensjonerte, ustødig monterte kanonar fekk båtane til å gå opp i liminga og slo nevane på skyttarane til blods. Ein mann skal ha mista hovudet da kanonen hans eksploderte. I boka Harpunen som flyr fortel Frank A. Jensen om ein kar i Lofoten som strevde med å avlive kvalen han hadde drege inn til skutesida ute på Høla ein sommardag i 1938. Kvalfangaren skal ha klatra opp på ryggen til det arme dyret for å hogge laus på det med øks. Han skal ifølgje Jensen ha blitt observert av ein anonym byråkrat frå Trondheim, og etter dette vart det innført ei konsesjonsordning for kvalfangst.

Fuglane veit

«Olavson» jobbar seg sakte sørover. Eg sit med Oddvar i styrhuset til det er mørkt. Han fortel soger frå kvalfangst i Barentshavet og brugdefangst ved Fedje. Det er stjerneklår natt når eg stabbar over dekket og til lugaren. Eg er spend på morgondagen. Eg veit det finst eit stjernebilete kalla Kvalen der oppe i det mørkeblå, men eg anar ikkje kor eg skal finne det på himmelen, og uansett kan eg ikkje lese i stjernene. Eg må nøye meg med den lubne halvmånen som viser meg vegen over dekket.

Eg står opp halv seks neste morgon, litt etter sola. Vêret er som varsla: ein lett bris over Nordsjøen, klårvêr og gode forhold. Karane sit og et frukost, Svein har steikt egg og bacon. Oddvar har trua. Så er det ut på jakt.

Ein harpun er klar i kanonen framme ved baugen, fire andre står ladde med granatar i eit stativ ute på styrbord side. Olav og Paul kliv opp leideren og tek plass i tønna, Svein set seg på taket av styrhuset. Elektronikk er til liten nytte i denne smygjakta. Lydbølgjene frå Asdicen skremmer kvalen, har Oddvar forklart.

– Sjå etter fuglane, er rådet hans. Havhesten er ikkje så mykje å bry seg om, den flaksar rundt overalt på havet. Men havsula er viktig. Når den store, kvite sjøfuglen stupar, er det gjerne fordi noko skjer nede i vatnet, og det kan vere ein vågekval som har drive tobisen oppover i sjøen. Det går ein time i stille konsentrasjon. Det går ein time til.

Dei to karane i tønna har yngre auge og langt betre utsikt. Oppe frå tønna kan du sjå kvalen ei nautisk mil borte. Likevel er det dei erfarne augo til Svein som finn han først.

– Kval babord, ropar han. Oddvar dreiar sakte på rattet. Vi går etter kvalen.

Del to av artikkelen kjem neste veke.