Tryggleik

Siri Helle

«Norge er et av verdens tryggeste land å leve i», heiter det i innleiinga til stortingsmeldinga om samfunnstryggleik frå 2016. Vi har låg kriminalitet, stabil økonomi, godt utbygde sosiale tenester og gode sjansar til å leve til vi vert temmeleg gamle.

Denne tryggleiken har truleg dei fleste av oss tatt for gjeven. Snakkar vi nok om kor viktig det er å bu i eit trygt land? Er det sjølvsagt at vi kjem til å halde fram som vi stemner? Kjem tryggleiken til oss heilt gratis, eller har han, som det meste her i livet, ein kostnad? Kva gjer Noreg såpass trygt?

Det store og det små

Sidan vi alt har nemnt storting og stat, lat oss byrje med to sentrale omgrep frå den kanten: Samfunnstryggleik er statens måte å jobbe med tryggleiken vår på, og beredskap er forsvarsevna mot åtak på denne tryggleiken. Desse orda er mykje brukte for tida – naturleg nok, når dei for fyrste gong på ein del år vert sette på ei stor prøve.

Når var sist? 22. juli 2011 er truleg fremst i minnet. Men beredskapen blir utfordra oftare enn kvart niande år. Det har vore ras, flaumar og stormar i mellomtida, og folk har blitt drepne, rana på gata eller fått trugsmål. Alt dette påverkar tryggleiken.

I stortingsmeldinga frå 2016 vert samfunnstryggleik definert slik: «Samfunnets evne til å verne seg mot og håndtere hendelser som truer grunnleggende verdier og funksjoner og setter liv og helse i fare.» Store ord, store strukturar. Tryggleik er på si side ei kjensle av tillit som kjem av at ein føler at ein ikkje er truga.

Og med eitt snakkar vi om deg og meg. Samfunnet – der staten og styresmaktene utgjer ein del – hjelper oss å kjenne oss trygge. Men skal tryggleiken fungere, må han bu inne i kvar og ein av oss. Og for at tryggleiken verkeleg skal få slå rot der inne, kan vi ikkje berre lite på høgare makter. Vi må trå til sjølve, heilt frå starten av. Tryggleik startar truleg i vogga.

Verdien av tryggleik kan vi sjå i barnet som vert trøysta av mor eller far: Stive musklar mjuknar og ulyden stilnar. Omfamninga er varm og open, velkjend og aksepterande. Det å anerkjenne frykta som barnet kjenner, er med på å dekke behovet for vern og omsorg.

Tryggleik i fridom

Men er tryggleik berre det trygge, varme og kjende – berre fråvær av frykt, utfordringar og ukjende hindringar? Nei, så enkelt er det ikkje å vere menneske, sjølv ikkje eit lite og sårbart eit.

– Ei viktig foreldreoppgåve er å støtte barnet i å utforske og vere sjølvstendig, seier Ida Brandtzæg, spesialist i barne- og ungdomspsykologi og eine halvdelen av verksemda Tilknytningspsykologene.

Den andre halvdelen, Stig Torsteinson, fyller ut:

– Om barnet ikkje vil ta steget vekk frå foreldra i det heile, må vi som vaksne på eit tidspunkt hjelpe barnet med å utforske og å tole separasjon.

For også oppdaging, undersøking og meistring er grunnleggande barnebehov, og dei må dekkast for at barnet skal kunne bygge sin eigen tryggleik. Tilknytingspsykologien Brandtzæg og Torsteinson jobbar ut frå, bygger på denne balansen: å sleppe fri – og fange opp og ta i mot. Denne balansen er ikkje lett for oss menneske, påpeikar dei to. For somme er det vanskeleg å gje slepp. Samstundes er sjølvstende og individualitet høgt verdsett i den vestlege kulturen vi er ein del av. Når vi forventar det av borna våre, er det viktig at vi fangar dei opp att om utfordringane vert for store.

«Det er bare ett sted som er et virkelig hjem. Og det er der hvor et menneske føler seg helt trygg», skreiv trønderforfattaren Per Egge. Men ein heim er ikkje ein stad der ein låser seg inne. Tvert om: Kjenner ein seg trygg, vågar ein å både opne heimen sin for andre og gå ut av han sjølv.

Eit realistisk bilete

Kor langt vågar vi å sleppe dei små? Truleg er svaret nærare knytt til kor trygge vi kjenner oss, enn til kor trygge vi faktisk er. Ideelt sett burde den reelle og den opplevde tryggleiken vere like. Men har vi realistiske bilete av kor trygge vi eigentleg er?

Når Statistisk sentralbyrå skriv om tryggleik i levekårsundersøkinga frå 2017, handlar det mest om vald. I intervjua til SSB frå 2015 svara 4 prosent at dei var blitt utsette for vald eller truslar det siste året. 6 prosent svara at dei hadde problem med vald og kriminalitet i området der dei bur. Ein like stor del – 6 prosent – sa at dei var urolege for vald og trugsmål når dei gjekk ute åleine.

Dei fleste nordmenn har altså eit temmeleg røyndomsnært bilete av kor trygge dei er. Men opplevinga av risiko er ikkje heilt i samsvar med statistikken: Kvinner vert utsette for vald om lag like ofte som menn, men dei er meir redde. Vil det seie at den frykta kvinner føler, er irrasjonell? Kanskje ikkje – for ei risikovurdering må alltid innehalde ei konsekvensvurdering. Om konsekvensane ved å verte rana er større for kvinner, til dømes om dei har med seg små born, eller i mindre grad er i stand til å forsvare seg, kan det vere naturleg at frykta vert større.

Vi finn eit liknande misforhold ein annan stad i statistikken: «Vert samfunnet vårt tryggare eller farlegare?» Når vi skal svare for nærområdet vårt, trur fleirtalet at det har vorte tryggare. Men for heile samfunnet er svara annleis. Då må det ha vorte farlegare, må det ikkje?

Slik er det heldigvis ikkje. Prosentdelane som er utsette for vald, trugsmål om vald, tjuveri eller skadeverk, er alle lågare enn dei var for 15 år sidan. Medan 11,8 prosent svara at dei var utsette for tjuveri eller skadeverk i 2004, var talet 5 prosent i 2018.

Utrygge av trygging

Kvifor trur vi landet vårt vert farlegare? Kanskje finn vi litt av svaret om vi går inn på ein flyplass: Dei kallar sikkerheitskontrollen eit tryggingstiltak, og dei gjennomfører han for tryggleiken vår. Samstundes er han ei konstant påminning om trugsmål. Og om det tok lang tid å få på plass nye regjeringskontor etter 22. juli, kom andre endringar i bybiletet fort: Betongklossar forkledde som blomsterkassar skulle bokstavleg tala bremse tilgangen til Karl Johan, Stortinget og andre sentrale bygningar i sentrum av hovudstaden – utplasserte med all verdas gode intensjonar, men like fullt i stand til å vekke frykt.

Saman med fryktbasert klikkjournalistikk kan slike tiltak bidra til ein fryktkultur, sjølv om målet med tiltaka er tryggleik. Auka bruk av innbrotsalarmar, vektartenester og kamerovervaking er òg uttrykk for utryggleik. Og denne utviklinga er òg døme på at tryggleiken kan ha mange fiendar. Ein annan mogleg fiende kan vere sanninga.

For mykje sanning?

Dei siste vekene har debatten gått i dansk presse: Bør media vere mindre kritiske til styresmaktene i krisetider? «Journalistar skal vere kritiske overfor styresmaktene i eit sunt demokrati. Men dette er ein heilt uvanleg krisesituasjon der media òg har eit ansvar for ikkje å skape panikk», seier professor i journalistikk Erik Albæk til Videnskab.dk: Dersom media er for kritiske, kan det gå ut over tilliten folk har til styresmaktene, råda og tiltaka dei kjem med, noko som i sin tur kan gå ut over liv og helse.

Albæk får motbør. Redaktør i avisa Danmark, Thomas Funding, seier seg samd i at ei av oppgåvene media har i ein krisesituasjon, er å formidle informasjon frå styresmaktene. Men «det handlar òg om å sjekke og kontrollere om dei vi har gjeve makt, tar dei rette avgjerdene. Det vert jo verkeleg utøvd makt i desse dagar», seier han i eit intervju med fagbladet Journalisten. Nett når konsekvensane av politikken er så store for folk, er det særleg viktig å ha ei kritisk presse som går dei etter i saumane.

Politikarar som fortel sanninga, gjer oss trygge. Og fordi pressa har ansvar å sjekke at leiarane våre snakkar sant, har media òg eit ansvar for tryggleiken vår. Her heime har Norsk Journalistlag køyrt kampanjen #takkfortilliten for å takke kjelder, tipsarar og lesarar som gjer det mogleg å formidle situasjonen. Den viktigaste måten å formidle takken på, er kanskje ved å formidle ikkje berre kva som skjer, men òg kva som ikkje skjer. For å få fram det store biletet kan det vere viktig å fortelje om alle krisene som ikkje vart røyndom.

Skumle klimaproblem

Eit anna døme er kritikken klimaaktivist Greta Thunberg stadig møter: «Selvsagt må vi være ærlige. Men vi må kunne klare det uten å skremme unge fra sans og samling», skreiv Jonny Hesthammer og Sunniva Rose i Aftenposten etter at Thunberg heldt dei berømte talane sine i 2019. Talane var retorisk sterke – å høyre ei ungjente seie at vaksne ho trudde ho kunne stole på, stel framtida hennar, er sterk kost. Men dei var baserte på fakta. Ingen har enno tatt Thunberg i feil. Burde vi late oss skremme av slikt? Må borna våre tole såpass?

Kor mykje sanning born toler, kjem an på mangt. Men ein viktig faktor er nett kor trygge dei er i utgangspunktet. Og det å ha eit «sant sjølv» – true self – heng nært saman med tryggleik. Har ein det, er ein tryggare på å formidle det ein meiner, og spørje om det ein lurer på. Born som er trygge, kan òg verte uroa. Men dei vil i større grad søke hjelp for uroa si enn utrygge born vil, meiner psykologane Ida Brandtzæg og Stig Torsteinson.

Om born har fått vite om det som går bra, som at levealderen i verda stig, færre born døyr og fleire får gå på skule, toler dei betre å høyre om alle feila som vaksenpersonar gjer på andre felt. Det same gjeld for barn som for vaksne: Skal vi halde på balansen mellom reell og opplevd tryggleik, treng vi å få vite sanninga.

Verd å verne

Mykje her i verda, i landet, i samfunnet, i hovuda og kroppane våre har ein verdi. Også det som ikkje kan kjøpast og seljast. Men når vi kjem til tryggleik, er det kanskje minst like viktig at det er ein verdi. Ein som har alt å seie, både når han er der og når han manglar, men som mest av alt må takast vare på.

Etter 22. juli gjekk vi i tog. No kan vi ikkje det – likevel er vi saman meir enn nokon sinne. Vi klappar og vinkar og ber kvarandre ta vare på kvarandre og halde oss trygge, i fellesskap. Fordi ingen er trygg før alle er trygge.

Mange verksemder har tryggleik innfelt i grunnverdiane sine – frå Politiet til Nokas til Vestre Viken Helseforetak. Vel og bra, det. Men tryggleik er ein verdi det er vanskeleg å vedta eller bestemme seg for at ein har. Tryggleik er noko ein må leve opp til kvar einaste dag. Å ta vare på tryggleiken kan vere noko av det mest verdifulle vi gjer.