Holocaust

Emma Johnsen Rødli

emmajrodli@gmail.com

Førre måndag var det 75 år sidan fangar i konsentrasjonsleiren Auschwitz-Birkenau vart frigjorde. Harriet Altmann (fødd Levin) var ti år då krigen starta, og levde i ein jødisk familie, med far, mor og ei søster, i Oslo. Faren vart deportert til Auschwitz-Birkenau.

­– Leilegheita vår vart beslaglagd under krigen. Vi flytta inn hos farmor mi. Der vart pappa arrestert, som ein forbrytar, fordi han var jøde. Han vart først fengsla i Møllergata 19 og seinare send til Grini.

20. november 1942 vart far til Altmann send til konsentrasjonsleiren Auschwitz-Birkenau med skipet Monte Rosa.

– Ein norsk politikonstabel kom på døra og åtvara oss om at pappa var send av garde. Han kjente pappa og hadde vore med å køyre han til skipet. Det redda liva våre at han gav beskjed.

Altmann flykta til Sverige saman med mor og søster si 25. november, nokre dagar etter at faren vart deportert. I ettertid fekk dei høyre at tyskarar hadde vore på døra deira for å arrestere dei berre to timar etter at dei starta flukta. Dagen etter, 26. november, vart 532 jødar deporterte med DS «Donau».

Flukt og tap

Familien flykta saman med to jødiske menn. Dei reiste med bil eit stykke, før dei overnatta i ei tømmerkoie i skogen. Neste morgon skulle ein los ta dei med til ein gard. Derfrå skulle bonden på garden føre dei vidare. På turen fekk éin i følgjet eit hjarteinfarkt. Nok ein gong var det slump som redda familien.

– Vi vart forseinka fordi han vi reiste saman med, vart sjuk. Då vi kom til garden, fortalde bonden at tyskarar hadde vore der og ransaka alle husa, akkurat då vi skulle komme.

– Alt som hende under krigen har vore ei psykisk påkjenning. Sånt ber du med deg resten av livet. At vi overlevde, var heilt tilfeldig.

Familien var i Sverige til krigen var over. Då kom dei tilbake til Noreg. Faren vart drepen i konsentrasjonsleiren.

– Vi ville flytte heim. Eg er fødd i Noreg, og det var begge foreldra mine også. Men det var vanskelege tider. Mor var berre 36 år då ho vart enke, og ho måtte forsørgje to ungar. Vi fekk tilbake leilegheita, men ho var ramponert og ribba.

– Snakka de med dei rundt dykk om alt som hadde skjedd?

– Ja, det vart sjølvsagt snakka om. Venner slo ring kring oss. Men veldig mange var borte. Eg mista mesteparten av familien min. Pappa hadde ei søster i Ålesund, som hadde mann og to barn. Alle fire vart arresterte. Det vart gjort eit forsøk på å redde fetteren min. Han vart lagd inn på sjukehus for å operere ein blindtarm som ikkje var betent. Men tyskarar kom og bar han ut på båre.

Skulebesøk

I dag er Altmann 90 år gammal. Forfattar Birgit Rimstad har skrive ned historia om Altmanns barndom under krigen. Saman har dei besøkt skular for å fortelje historia.

– Det gjer vi i håp om å opplyse folk. Vi må føre historia vidare, slik at ho ikkje gjentar seg, sjølv om det kan sjå ut til at ho gjer det no. Eg trur det er lettare å fange merksemda til ungdommane med ei historie enn med ei bok. Når vi er i klasserommet, kan Birgit vise at eg er den 12 år gamle jenta ho fortel om.

– Merkar du at ungdommane lyttar?

– Historia går nok nokre av ungdommane hus forbi, men ein god del reagerer og stiller spørsmål. Då går det heim, trur eg. Så får vi håpe at dei formidlar vidare det dei får høyre til venner.

– Korleis er det å vere jøde i Noreg i dag?

– Det er greitt. Eg trur det er betre her enn mange andre stader. Eg høyrer nokre gonger antisemittiske slengord. Og enkelte ungdommar brukar jøde som slengord. Enkelte brukar det antisemittisk, men andre seier det berre fordi dei har høyrt det, eller av dumskap.

– Korleis påverkar konflikten mellom Palestina og Israel jødane i Noreg i dag?

­– Ein skal skilje mellom jødar og Israels politikk. Det er lett å blande saman. Men jødedomen er ein kultur og ein religion. Politikken til Israel kan ikkje eg gjere noko med. 

Kjelder: Jødisk museum i Oslo, Birgit Rimstad: Unge tidsvitner