Kommentar

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Den vestlege bistanden til Ukrainas forsvarskamp mot Russland er ikkje småtteri. USA åleine har gjeve våpenhjelp for 420 milliardar kroner, ifølgje Financial Times, og andre vestlege land har til saman gjeve omtrent like mykje. Om denne bistanden blir det brukt store ord frå høgste hald. I mars i fjor, ein månad etter at Russland gjekk til full invasjon, erklærte president Joe Biden: «Vi er involverte i ein ny stor kamp for fridom. Ein kamp mellom demokrati og autokrati. Mellom fridom og undertrykking.»

I eit europeisk Nato-land med grense til Russland er det ikkje vanskeleg å slutte seg til denne framstillinga, slik til dømes statsminister Jonas Gahr Støre gjorde i Stortinget i oktober i fjor: «Vår støtte handler om frihet og demokrati, og om at ukrainerne selv skal kunne bestemme i eget land og over egen fremtid.»

Ukraina-invasjonen er ein ulovleg krig og eit grovt folkerettsbrot. Å hjelpe ukrainarane med å forsvare seg mot aggressoren Russland gjev moralsk meining. Men når vestlege land har gjeve så massiv militærhjelp til Ukraina – er det eigentleg fordi dette er ein kamp for demokrati og fridom? Eller er andre motiv viktigare?

Spørsmål om ståstad

I andre delar av verda er det slett ikkje openbert korleis denne krigen skal tolkast. Den indiske utanriksministeren Subrahmanyam Jaishankar har blitt mykje sitert på ei sarkastisk utsegn han kom med i fjor: «Europa må vekse frå ideen om at Europas problem er verdas problem.»

Ein ting er sjølve merksemda krigen får internasjonalt. Ukraina-krigen er stor og stygg, og truleg har langt over 100.000 menneskeliv gått tapt til no. Men Tigray-krigen i Etiopia frå 2020 til 2022 og svolten som krigen førte til, kan ha kosta så mykje som 600.000 liv, utan at det førte til særleg store oppslag i Vesten. Slik er no eingong medielogikken. Dei fleste er seg sjølv nærast.

Sett frå Afrika, Asia og Sør-Amerika er det ikkje openbert at det russiske åtaket på Ukraina har nokon moralsk eller prinsipiell særstatus – det er berre ein krig langt borte. Rett nok har tre fjerdedelar av medlemslanda i FN slutta seg til eit krav om at dei russiske styrkane skal trekkjast ut av Ukraina, men den internasjonale oppslutnaden kring sanksjonane mot Russland er langt frå unison.

Slett ikkje alle regjeringar i verda ser på Ukraina-krigen som ein kamp mellom demokrati og autokrati. Og ein stor del av statsleiarane i verda har heller ikkje nemneverdig interesse av å sjå denne krigen i eit slikt lys. Det poenget kjem vi attende til.

Dobbeltmoral

Rett skal vere rett: Når Ukraina-krigen har fått ein så spesiell status i vestlege land, er det minst éin god grunn til det. Åtakskrig for å annektere ein sjølvstendig stat kan sjåast som meir alvorleg enn krigar for å flytte litt på grenser eller skifte regime i eit land. Og det gjer ikkje saka betre at det er den atomvæpna stormakta Russland som invaderer i dette tilfellet.

Erobringskrigar av dette slaget har vore eit svært sjeldsynt fenomen sidan 1945. Den irakiske invasjonen i Kuwait i 1990 var eit unnatak, og den vart møtt av ein uvanleg brei koalisjon av statar i nord og sør. Dominansen til USA på verdsscena etter at sovjetkommunismen braut saman, gjorde det i tillegg lettare å mobilisere nesten heile verda mot Saddam Hussein.

Men i 2003 vart Irak igjen krigsskodeplass. USA invaderte landet med ein handfull allierte på slep, velta regimet til Saddam Hussein og okkuperte Irak i ei årrekkje. Denne folkerettsstridige krigen, bygd på løgner om irakiske masseøydeleggingsvåpen, vart sjølve krondømet på amerikansk maktmisbruk og dobbeltmoral. Irak-invasjonen undergrov effektivt det USA måtte ha av truverd som forsvarar av ein internasjonal rettsorden.

Heime og ute

At statar er demokratiske, er sjølvsagt ingen garanti for at dei oppfører seg bra andre stader. «Du kan vere demokratisk heime og nådelaust imperialistisk utanlands», har økonomen Jeffrey Sachs påpeika. På 1800-talet var Storbritannia blant dei mest demokratiske landa i verda – og den mest aggressive imperiemakta. Og sidan 1945 har ingen stat ført fleire krigar enn det demokratiske USA.

Mange av desse krigane var ein del av stormaktsrivaliseringa med Sovjetunionen, i ei tid da amerikanarane støtta ei rekkje regime som var alt anna enn demokratiske. I nokre tilfelle bidrog amerikanarane også til å velte folkevalde regjeringar og erstatte dei med USA-venlege diktatorar. Men det har ikkje alltid gått bra når USA og andre Nato-land i nyare tid har heva menneskerettsfana og gått til såkalla humanitære intervensjonar heller. Libya-bombinga i 2011 er eit slikt døme. Og det lange, kostbare forsøket på å byggje ein demokratisk stat i Afghanistan enda med ein spektakulær kollaps i 2021.

Lineskifte

Donald Trump forkasta alle ambisjonar om humanitære intervensjonar og global kamp for å spreie demokratiet. Han erklærte «America first» som utanrikspolitisk line, og ville at USA skulle slutte å leggje seg opp i styresettet til andre statar. I ein tale i 2016 kalla han det ein «farleg idé at vi kunne skape vestlege demokrati i land som ikkje har erfaring med eller interesse av å bli vestlege demokrati».

President Joe Biden har på si side erklært nokså høglydt at USA skal forsvare fridom og folkestyre i verda. Eitt av utslaga er å arrangere virtuelle «toppmøte for demokrati», for å «fornye demokratiet heime og konfrontere autokrati i andre land». Det første av desse møta vart halde i 2021, det andre i mars i år. Og for Biden har den russiske fullskalainvasjonen av Ukraina gjeve eit høve til å setje makt bak orda. Han har konsekvent presentert den amerikanske våpenhjelpa som eit forsvar for fridom og demokrati.

Polsk paradoks

Men i denne «kampen for demokratiet» er det ei rekkje paradoks. Til dømes spelar Polen ein sentral rolle i både militær og humanitær bistand til Ukraina. Det er ikkje berre fordi dei to landa grensar til kvarandre. Den polske regjeringa har òg vore ein raus våpendonor og ein ivrig pådrivar i Nato for å auke støtta til ukrainarane, og også i Polen blir dette kalla ein kamp for demokratiet. «Alle polakkar er ekspertar på å skjøne kva fridom, demokrati og eksistensiell overleving tyder», sa til dømes utanriksminister Zbigniew Rau i januar.

Samstundes har utholinga av demokratiet og rettsstaten i Polen gått sin gang under regjeringa til Andrzej Duda. Og det er verdt å merke seg korleis Joe Bidens retorikk om Polen har endra seg sidan landet vart ein sentral alliert i forsvaret av Ukraina. Da han dreiv valkamp for å bli president, åtvara Biden om svekkinga av demokratiet i Aust-Europa, og nemnde Polen, Ungarn og det nær totalitære Belarus som tre døme på same tendens. Slik omtale av Polen vart umogleg å halde fram med etter den russiske fullskalainvasjonen i februar i fjor. Landet var blitt ein uunnverleg alliert for å gje effektiv hjelp til Ukraina. Da Biden besøkte Warszawa i mars i fjor, hylla han Polen som ein leiar i den globale kampen for demokrati.

Men dersom USA skal lukkast i å byggje ein verkeleg brei internasjonal koalisjon mot Russland, er slike kompromiss truleg umoglege å unngå. Om president Biden verkeleg meinte alvor med at denne kampen står mellom demokratiske og autoritære krefter, ville det ekskludere svært mykje av verda frå det laget han prøver å byggje.

Framskote forsvar

Demokratiet som styreform har vore på vikande front det siste tiåret. Ut frå dei relativt strenge kriteria til det svenske forskingsinstituttet V-Dem (Varieties of Democracy) var det 42 liberale demokrati i verda i 2012. I dag er det berre 34 slike statar som kvalifiserer, ifølgje V-Dem, og desse landa utgjer berre 13 prosent av verdsbefolkninga.

Alliansen mot Russland er ikkje global. I all hovudsak er det ein allianse av Nato-land. Og når Nato-landa har valt å bruke så store ressursar på å bistå Ukraina, er det neppe fordi landet er eit førebiletleg demokrati, heller fordi det ligg kloss inntil dei austeuropeiske Nato-landa. (På demokratirangeringa til svenske V-Dem er Ukraina nede på ein 105. plass. Det er midt på det globale treet, men det er i det minste 40 plassar høgare enn Russland.)

Den sterke vestlege støtta til Ukraina er meir rimeleg å sjå som eit framskote forsvar av Nato enn som eit prinsipielt forsvar for fridom og folkestyre. Det tyder ikkje at støtta er feil. Ukrainarane treng all hjelp dei kan få, og det er ingenting gale med at dei vestlege demokratia viser vilje og evne til å forsvare seg mot ein autoritær aggressor.

Hykling

Men med den høgstemde retorikken sin om Ukraina-krigen stiller Joe Biden og andre vestlege statsleiarar seg lagleg til for skuldingar om hykling. I mange andre samanhengar er kjølige økonomiske og geopolitiske omsyn langt viktigare enn forsvaret av demokratiet. Slik var det under den kalde krigen, og slik er det i dag. Den største våpenkunden til USA gjennom ei årrekkje er til dømes Saudi-Arabia, eit land som ikkje nett er demokratisk, og som har ført ein brutal krig i Jemen sidan 2015. Og framleis støttar USA styret til brutale, autoritære leiarar som Abdel Fattah el-?Sisi i Egypt, eit land med titusentals politiske fangar.

Kanskje ligg det likevel eit potensial for noko godt i dei store orda som Biden og hans allierte brukar om engasjementet sitt for Ukraina. Det finst argument for at vestleg hykling om forsvaret av demokrati og menneskerettar er av det gode, skreiv den brasilianske statsvitaren Matias Spektor nyleg i ein artikkel i Foreign Affairs. Trass alt er det betre at ei stormakt som USA vil framstille seg sjølv som driven av edle motiv. Det opnar nemleg for kritikk når stormaktene ikkje lever opp til sine eigne ideal. Rett nok kan for mykje hykling gjere folk kyniske og desillusjonerte. Men alternativet er dårlegare, skriv Spektor: Om stormakter ikkje eingong prøver å legitimere sine eigne gjerningar ved å vise til moralske prinsipp, folkerett eller internasjonale avtalar, ville det vere verre.

Om dette argumentet held vatn, kan det vestlege engasjementet for Ukraina vere eit dobbelt gode. Ikkje berre får ukrainarane dei våpena dei desperat treng i kampen mot Russland. Bordet kan fange, og USA og andre vestlege land kan ende med å forsvare folkestyre, fridom og menneskerettar meir iherdig også i andre samanhengar. Det ville i så fall vere sårt tiltrengt i denne mørketida for det liberale demokratiet.