Helse

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

I januar 2024 kan covid-19-pandemien og nedstengingane verke som eit fjernt, underleg minne. Takk vere vaksinar, overståtte infeksjonar og mutasjonane som gjorde sjukdomen mildare, blir no få alvorleg sjuke om dei blir smitta. «Dette er en merkedag», sa helseminister Ingvild Kjerkol da ho oppheva koronaforskrifta 20. november i fjor. Frå den dagen vart ikkje covid-19 lenger rekna som ein allmennfarleg smittsam sjukdom. «Dette er en normalisering slik regjeringens strategi og beredskapsplan legger opp til», sa Kjerkol.

Dei aller fleste set pris på at livet har blitt normalisert. Men kva inneber den nye normaliteten når covid-19 sirkulerer fritt i samfunnet? Mellom anna dette: At mange får plager i etterkant av covid-19 – også etter ganske milde infeksjonar. Eit mindretal får så store problem at dei forsvinn ut av arbeidslivet i årevis.

Ein av ti

Kva fortel forskinga på såkalla lang-covid? Eit gjengs anslag er at kring 10 prosent av alle covid-19-infeksjonar gjev plager som varer i fleire månader etterpå. Dei vanlegaste plagene er utmatting, svekt minne, vanskar med å tenkje og konsentrere seg – ofte kalla hjernetåke – og tung pust. Ifølgje WHO kan nærare 200 ulike symptom følgje i etterkant av covid. Mellom anna er risikoen for å døy av hjarte- og karsjukdomar langt høgare i opptil eit år etter infeksjonen.

Det er uklart kva som ligg bak dei mange etterverknadene. Somme forskarar meiner at restar av viruset stadig er aktive, somme meiner det er ein vedvarande heva immunrespons, somme meiner årsaka er skadane som viruset gjorde på cellene i kroppen. Sidan symptoma er så mangfaldige, er truleg fleire ulike mekanismar i sving. Den diskusjonen skal vi ikkje ta her. Men om 10 prosent av alle covid-infeksjonar fører til seigliva plager i etterkant, om dei fleste blir smitta gong på gong i åra som kjem, og om risikoen for lang-covid ikkje går nemneverdig ned for kvar gong – snakkar vi ikkje da om eit alvorleg folkehelseproblem?

Ein god del forskarar rundt i verda svarer eit klart ja.

Ufatteleg bør

Ein av dei er Daniel M. Altmann, som er professor i immunologi ved Imperial College i London og har vore rådgjevar i medisinske spørsmål for den britiske regjeringa. I ein oversiktsartikkel i Nature i juli i fjor skreiv Altmann: «Den børa lang-covid vil leggje på pasientar, helsevesenet, styresmakter og økonomien, er så stor at det er ufatteleg. (...) Om 10 prosent av dei akutte infeksjonane fører til vedvarande symptom, kan ein rekne med at kring 400 millionar individ globalt treng hjelp på grunn av lang-covid.»

Likevel blir langtidsverknadene av pandemien i stor grad ignorerte, meiner vitskapsjournalisten Ed Yong, som fekk Pulitzer-prisen for covid-artiklane sine i The Atlantic. Yong hevdar at styresmakter rundt i verda ikkje klarer å ta inn over seg omfanget. Dels fordi dei fleste ønskjer at pandemien skal vere over, dels fordi symptoma på lang-covid er så mangfaldige og ofte vanskelege å måle. Mange som lir av svekt minne og hjernetåke, klarer dessutan å kjempe seg gjennom arbeidsdagen og tilværet. Dei har fått eit dårlegare liv, men det viser ikkje att i statistikkane. «Dei som lever med covid, blir ignorerte, slik at alle andre kan leve med å ignorere covid», skreiv Yong i The Atlantic i april i fjor.

Auka risiko

Vi kan truleg sjå nokre spor av lang-covid i statistikken til Nav. Legemeldt sjukefråvær i kategorien «allment og uspesifisert» utgjorde 1.561.385 dagsverk i 2019, året før pandemien. I 2022 var talet 2.325.279 – ein auke på nesten 50 prosent. Auken heldt fram i fjor, og 60 prosent av dei tapte dagsverka på grunn av «uspesifisert fråvær» er i kategorien «slapphet/tretthet». I tredje kvartal i fjor var det nesten dobbelt så mange tapte dagsverk i denne kategorien, samanlikna med tredje kvartal i 2019. Ein studie frå Nav i fjor sommar synte at risikoen for å bli sjukmeld med «tretthet og slapphet» var nesten fire gonger høgare for dei som før har vore sjukmelde med korona, samanlikna med andre sjukmelde.

«Vi ser fortsatt en økning i diagnoser som kan være ettervirkninger av korona. Disse diagnosene har ofte lang varighet og kan dermed påvirke sykefraværet i lang tid», sa Nav-sjef Hans Christian Holte i ei pressemelding i november i fjor.

Underspel

Lang-covid er definitivt eit folkehelseproblem, meiner Arne Søraas, forskar ved Oslo universitetssjukehus. Han er leiar for den norske koronastudien, som har følgt kring 200.000 nordmenn med spørjeskjema gjennom pandemien. Svara fortel at svært mange strevar med etterverknader etter covid.

– Om vi reknar med at kring fire millionar nordmenn har hatt covid, og 2 prosent av desse har betydelege plager, utgjer det 80.000 menneske. Fleire hundre tusen til har meir moderate plager, seier Søraas.

–?Spørjeundersøkingane syner òg at ein aukande del av befolkninga opplever at dei har svekt minne. 4 prosent rapporterte om problem med minnet før pandemien. No er talet kring 10 prosent.

Arne Søraas meiner norske helsestyresmakter framstiller covid-19 som mindre farleg enn det er.

– Dette fører til at få tek oppfriskingsdosar med vaksine. Under 50 prosent i risikogruppene tok ny vaksine i fjor, det er altfor lågt. Når færre vaksinerer seg, blir det fleire tilfelle av covid, og fleire som får lang-covid. Vi får fleire sjukmeldingar, mange får lågare livskvalitet, og risikoen aukar for å døy av hjartesjukdom, seier Søraas.

«Ikke vesentlig»

Da covid-19 vart fjerna frå kategorien «allmennfarleg smittsam sjukdom» i fjor, var det etter råd frå Folkehelseinstituttet og Helsedirektoratet. I rådet sitt skreiv FHI: «Vår vurdering er at SARS-Cov-2 ikke er en vesentlig belastning for folkehelsen nå og sannsynligheten for at den vil bli det i fremtiden anses som lav.» Men er det ikkje grunn til å sjå pandemien som eit vesentleg folkehelseproblem? Espen Rostrup Nakstad, assisterande direktør i Helsedirektoratet, svarer på e-post:

«Koronaviruset utgjør fortsatt et folkehelseproblem ved at det hvert år forårsaker mange hundre tusen sykdomstilfeller i befolkningen, økt sykefravær og gir behov for vaksinering av ganske store befolkningsgrupper. Om senfølger (long covid) isolert sett er et folkehelseproblem eller ikke, avhenger av hvor mange som vil rammes i årene framover og hvor langvarige og alvorlige plagene viser seg å være. Dessverre har vi ikke presise nok diagnostiske metoder til å vite det nøyaktige omfanget», skriv Nakstad.

– Mange klarer å gå på jobb trass i dårlegare minne og hjernetåke. Men om dette råkar tusentals årleg, er det eit stort tap av livskvalitet?

«Det er utvilsomt et helsetap for den enkelte og et ressurstap for arbeidsgivere i Norge når mange arbeidstagere ikke klarer å prestere som før. Jeg tror alle i Norge kjenner noen som har opplevd senfølger etter covid-19, og det er all grunn til å følge opp denne gruppen videre for å kunne forebygge, diagnostisere og rehabilitere på best mulig måte», skriv Espen Rostrup Nakstad.