Handel

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

«Det som gjorde krig uunngåeleg», skreiv Thukydid i det ufullførte verket Peloponnesarkrigen, «var voksteren i athensk makt og den otta det skapte i Sparta». Den som lurer på kva Donald Trump held på med i internasjonal politikk, finn svaret i dette sitatet. For Trump er leiar i den stadig veikare krigarnasjonen Sparta.

Det går no ikkje ein dag utan at Trump går til åtak på det internasjonale frihandelsregimet og Verdshandelsorganisasjonen (WTO), som elles Kina, det nye Athen, vart medlem av i 2001. Dei stadig åtaka på frihandel er underleg av særleg to grunnar, ein ålmenn og ein spesifikk: Den ålmenne er at frihandel gjev høve til å utnytta såkalla komparative fordelar og dimed fører til høgre levestandard. Den spesifikke er at USAs posisjon som den største og sterkaste guten i skulegarden har gjeve dollaren status som verdas reservevaluta og dimed vert subsidiert av alle andre som handlar med landet.

Ricardo på ny

Lova om komparative fordelar i handel, og dette er ein reprise, stod den klassiske økonomen og aksjemeklaren David Ricardo (1772–1823) bak. Lova eller teorien syner at alle vert rikare med frihandel. I det mest vidgjetne dømet gjekk han ut ifrå at verdsøkonomien hadde to land, Portugal og England, som båe produserte to produkt med same nytte og kvalitet. Dei produserte båe vin og ty. I dømet var Portugal det mest effektive landet; det kunne laga båe varene med mindre arbeid enn England. Men, sa Ricardo, dei relative kostnadene ved å produsera vin og ty var ulike i dei to landa.

Lat oss så seia at England nytta 100 timar på å laga éi eining med klede og 120 timar på å laga eitt fat med vin. Portugal på si side nytta 90 timar på laga ei eining med ty og 80 timar på eit fat med vin. Portugal er altså best på båe varene. Men som vi òg ser, er britane meir effektive i å produsera klede enn i å produsera vin, og Portugal er relativt sett meir effektive i å laga vin enn klede, sjølv om dei i absolutte tal er meir effektive enn britane i båe produksjonsmetodane. Men om Storbritannia spesialiserer seg i klede og ty og Portugal i vin, kan båe landa få meir vin og meir ty enn om dei båe held fram med å produsera klede og vin i ly av tollmurar. Ricardo tok langt på veg knekken på britisk merkantilisme og tollmurar. Import var ikkje eit tap av formue og verdiskaping. Og det som galdt for Storbritannia og Portugal då, gjeld for USA og resten av verda no.

Valutafordelen

Men USA har ein fordel som Storbritannia ikkje hadde. Storbritannia var på gullstandarden, noko som gjorde at dei måtte ha fastkurs og over tid driva i økonomisk balanse. Sidan andre verdskrigen har berre to presidentar drive USA med balanse og overskot på statsbudsjetta, Eisenhower og Clinton. USA held seg som oftast med underskot både på statsbudsjettet og på betalingsbalansen med utlandet. Kina, Japan og EU har støtt overskot i handelen med USA. Normalt sett skulle det føra til at dollaren vart mindre verd, og at renta i USA stadig gjekk opp, noko som igjen hadde gjort amerikanarane stadig fattigare. Men det skjer ikkje. Den japanske, kinesiske og europeiske sentralbanken, pluss ei mengd private bankar og kundar, nyttar overskotet dei har i handelen med USA, til å kjøpa amerikanske statsobligasjonar. Overskotet omverda har, vert altså pløgd direkte attende til USA, slik at amerikanarane på grunn av den sterke dollaren kan halda fram med å kjøpa billige varer frå omverda. USAs store marknad og sterke militære makt gjer at nasjonen vert sett på som den trygge kapitalhamna.

Men i den røynlege verda lever vi ikkje av frihandel og valutafordelar åleine, vi lyt òg tenkja produktivitet og langsiktig overleving, eller strategi. Dei to heng elles mykje saman, for di høgre produktivitet eit land har, di sterkare vert landet. Jau då, handel er viktig, men det er det at vi kan produsera stadig meir av stadig høgre kvalitet på stadig kortare tid, som er det verkelege grunnlaget for den økonomiske veksten verda har hatt sidan den industrielle revolusjon. Men kvar einaste president må vega ynsket om økonomisk vekst og velstand for verda opp mot behova for å halda på USAs posisjon som den leiande makta i verda. Kva hjelper det at USA gjer resten av verda rike om amerikanarane taper den neste storkrigen?

Slutten på det heile

Den kanskje beste boka om produktivitet, The Rise and Fall of American Growth: The U.S. Standard of Living Since the Civil War, er skriven av den amerikanske økonomen Robert J. Gordon. Den no eldre økonomen prøver der å forklara kvifor den amerikanske økonomien, og indirekte resten av Vesten, ikkje lenger har særleg til produktivitetsvekst (Kina har massiv vekst). Hovudårsaka til den fallande veksten er at det meste er oppfunne. Ja, bilen og flya er mykje betre enn hesten, men verda vert ikkje mykje meir produktiv om bilen går 5 km/t fortare enn for eitt år sidan. Alle i USA har tilgang på så mykje straum dei vil ha, alle har innlagt vatn og avløp. Det vi kan vona på framover, er ei stadig forbetring av det vi alt har, seier Gordon.

Men òg denne jamne og gradvise forbetringa ser ut til å ha stogga opp i USA og Vesten, og det samstundes som produktiviteten, og dimed den økonomiske veksten, framleis er rekordhøg i Kina, som om få år vil vera langt sterkare enn USA på stort sett alle område om utviklinga held fram. Og kven er det som har tillate Kina å veksa og gjeve dei teknologien som skal til? I hovudsak USA, som opna eigen marknad for Kina. Clinton og Bush junior på si side fekk resten av verda til å akseptera kinesisk WTO-medlemskap. Det i sin tur gav Kina tilgang til stadig nye marknader samstundes som det vart mykje vanskelegare å straffa Kina for dårleg framferd: EU kunne før innføra toll mot Kina dersom dei stal tysk teknologi, no må dei gjennom ei lang papirkvern i WTO.

Trump forstår Gordon

Nei, seier Gordon, vi finn ikkje opp ny revolusjonerande teknologi lenger, men den frie flyten av både kapital, varer og til dels menneske er om ikkje anna ei delforklaring på at den jamne daglege veksten i amerikansk produktivitet òg mykje er borte. Trump er ingen Gordon, men han forstår intuitivt det Gordon legg fram med fine ord, empiri og store tabellar. Systemet med fri flyt av kapital og varer har gjort fordelen av det teknologiforspranget USA stort sett alltid har hatt og har, langt mindre. Det er ikkje EU som har Facebook, Google, Microsoft eller Apple. Små nasjonar kan aldri verta gode i alt. For slike land som Noreg er frihandel livsviktig, men USA er ein så stor og integrert marknad at dei kan verta gode på det aller meste på eiga hand. Slik tenkjer ikkje kapitalistar, men slik bør kanskje politikarar og presidentar tenkja.

I takt med at USA har opna for stadig meir frihandel og stadig meir kapitalflyt, har dei store amerikanske selskapa som før investerte i ny teknologi og nye fabrikkar heime, flytta produksjonen til land som Mexico og Kina, som så har eksportert varene som vert produserte på basis av amerikansk kapital, attende til USA. Dette har ikkje vore bra for amerikansk produktivitet, seier Gordon. Samstundes kjem innvandringa. Dei fyrste 25 åra etter krigen tillèt USA svært lite immigrasjon, særleg frå den tredje verda. Dette endra seg med Lyndon B. Johnson. At dette har underminert amerikanske fagforeiningar og gjort manuell arbeidskraft svært billig, er ikkje Gordon nett åleine om å seia. Amerikanske verksemder har dimed fått færre incitament til automatisering og rasjonalisering.

For å summera opp: USA har i over éin generasjon no, og særleg etter at dei vann den kalde krigen, eksportert kapital og teknologi til tidlegare uvenar, og importert varer og arbeidskraft frå dei same uvenane. Dette har svekt både den amerikanske produktiviteten, den amerikanske økonomien og fordelinga internt av gode. Gordon seier at ein liten amerikansk elite har tent på dette regimet, men at USA samla og folk flest har vorte svekte.

Gratispassasjerar

Kva er det så Trump går til åtak på? Det regimet som forgjengarane hans har skapt, og som har gjort Kina sterkare og Europa til gratispassasjerar på ein amerikansk tryggingsgaranti og eit amerikansk frihandelsregime. Og då er vi attende til Athen og Sparta og historiske analogiar. I 1870, samstundes som Tyskland var samla, stod Storbritannia på høgda av si makt. Britane tilbaud omverda eit stabilt valutasystem og frihandel utan vilkår. I tillegg delte dei teknologi og kapital med alle. Dei var naive idealistar. USA og Tyskland hadde til dømes toll på varer inn samstundes som dei fekk eksportera fritt til Det britiske samveldet. På lik line med Kina i dag trudde ikkje Tyskland og USA på komparative handelsfortrinn før dei sjølve var komne opp på eit tilstrekkeleg høgt nivå.

Resultatet gav seg kanskje sjølv: I 1870 var den britiske produksjonen av jarn fire gonger så høg som Tysklands, stålproduksjonen dobbelt så høg. I 1914 var den tyske stålproduksjonen like stor som den samla produksjonen til Storbritannia, Frankrike og Russland. I 1910 importerte britane stål frå Ruhr. Mellom 1861 og 1913 auka den tyske kolbruken tretten og ein halv gong, britane auka sin to og ein halv gong. I 1913 var verdien av tysk straumproduksjon dobbelt så høg som den britiske. Innan moderne industriproduksjon dominerte Tyskland totalt. Men det var britane som kontrollerte verdshava, og det var britane som hadde imperiet. Til slutt fekk Tyskland nok, dei «ville ha sin plass i sola». To gonger i fyrste halvdel av 1900-talet gjekk Tyskland til åtak på omverda. Så overgav britane makta til det nye Athen, USA. Det er ein av dei få gongane ei stormakt har overgjeve makta friviljug.

Vanskeleg logikk

Trump vil ikkje at USA skal verta det nye Storbritannia. Men då skulle ein tru det ikkje var særleg logisk å gå til åtak på EU, USAs næraste allierte. Det er likevel ein viss rasjonalitet der ein stad. Tyskland og dimed EU har eit enormt handelsoverskot med USA. Trump hevdar at det skjer på grunn av valutamanipulasjon via euroregimet, og at den manipulasjonen svekkjer dei strategiske industriane i USA – altså industriar USA ikkje kan lata døy på grunn av den militære konkurransen med Kina. Og jau, det er heilt ukontroversielt å seia at utan euroen hadde Tyskland eksportert mykje mindre og nytta mykje meir på tenester innanlands. Den jamne tyskar taper levestandard på euroen, men eksportindustrien tener enormt. I tillegg har EU ein del toll mot USA samstundes som dei har ein perfekt integrert marknad internt. Tyskland får tilgang til billig arbeidskraft i aust og ein underprisa valuta frå sør. Tysk eksportindustri konkurrerer dimed på mykje betre vilkår enn amerikansk.

Det er nett det Trump hevdar, og sjølv om han seier det på ein vulgær måte, har han nok rett i det òg. Dessutan er USA den vestlege nasjonen som relativt sett importerer og eksporterer minst. Om USA ikkje importerte éin einaste bil, ville amerikansk bilindustri stå klar til å taka over og kunne tilsetja soyabønder som ikkje lenger kan eksportera til Kina. Ja, alle taper truleg velstand på ein handelskrig, men USA taper mykje mindre enn EU og Kina. Difor gamblar Trump på at han vinn denne krigen.

I tillegg kjem det same gamle: EU og Vesten generelt har vore gratispassasjerar på det amerikanske forsvarsbudsjettet. Den tyske politiske eliten har alle fått gratis høgre utdaning mellom anna av di landet knapt har nytta pengar på forsvaret. No kritiserer den same eliten USA for å vera destruktiv. Obama åtvara gong på gong dei allierte i Europa, særleg Tyskland, mot å halda fram med å vera gratispassasjerar. Han åtvara særleg mot det som kunne koma etter han sjølv. Trump var det som kom.

Alle dei siste amerikanske presidentane har snakka om det: At det skal verta slutt på at Kina får stela amerikansk teknologi, at dei allierte ikkje ber sin del av tryggingsbøra, og at omverda må stogga med valutamanipulering. Det vart ein som knapt kunne snakka, som gjorde noko med det. «Det som gjorde krig uunngåeleg…» Verda er ikkje så triveleg lenger.