Lytt til artikkelen:

Økonomi

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Nasjonalbudsjettet er det mest sentrale styringsdokumentet vi har, dessutan plar det vera artig å lesa av di det kvart år er ulikt dei førre. Her kan byråkratane ha det kjekt med å diskutera kor mykje vi får ut av naturressursane våre, kven som får dei største skattesubsidiane, eller kva næring som gjev dei største tilskota til verdiskapinga. Nasjonalbudsjettet for 2021 er ikkje fullt så artig som det har vore ein del tidlegare år, men uinteressant er det ikkje. Også i 2021 vert ikkje ting heilt som dei fleste av oss trur.

Vi har til dømes lenge høyrt at oljealderen ligg på sotteseng og at produksjonen er sterkt fallande. Nei. Olje og gasseksporten aukar med 9 prosent i år og 6,3 prosent neste år. Vi tek store marknadsdelar i ein fallande global marknad. Det er giganten Johan Sverdrup som slår inn for fullt: «På midten av 2020-tallet er det ventet at Johan Sverdrup-feltet alene vil stå for om lag 30 pst. av norsk oljeproduksjon. Den totale produksjonen av olje og gass anslås i 2024 å være nesten tilbake på nivået fra toppåret 2004.»

Vi skal truleg vera glade for at vi ikkje fann Sverdrup lenge før, for då hadde Oljefondet vore endå større, og politikarane kunne ha nytta endå meir pengar no i staden for på komande generasjonar. Noverdien av det vi skal henta ut av sokkelen i framtida, trur elles Finansdepartementet er på 5600 milliardar, av det skal staten taka 4500 milliardar. Dei som vil stengja ned oljenæringa snøgt, vil slita med å finna liknande kontantstraum og skattekjelde.

Mindre løn

Har forresten dei store pengeløyvingane under Erna Solberg gjort at vi tener meir? Det har vi vore inne på før her i spaltene, men lite er heilt sant før det står i Nasjonalbudsjettet. Også her er svaret nei: «De siste årene har de fleste husholdninger opplevd et fall i disponibel realinntekt.» Elles har kronesvekkinga gjort at industrien nesten ikkje har fått svekt konkurranseevne mot omverda samanlikna med år 2000. I ein periode før oljeprisfallet i 2014 var norske industriarbeidarar nesten 40 prosentpoeng dyrare enn hjå vår viktigaste handelspartnarar, no er vi på godt under 110. Men svekkinga har ikkje ført til høgre eksport frå fastlandet. Vi ligg framleis om lag der vi låg før finanskrisa. Per hovud eksporterer vil langt mindre varer enn vi gjorde for 12 år sidan. Avindustrialiseringa av Noreg held altså fram. Vi er om lag 8 prosentpoeng færre i industrien no enn i 2010. Det er nett som forventa i lys av at Erna Solberg nyttar mykje meir på offentleg sektor.

Beit forresten koronaen så hardt på oss? Det kjem an på augo som ser, men vi kjøpte 14 prosent meir mat og drikke i august enn vi gjorde i februar. Vi har neppe fått ein vektnedgang under koronaen, nokre fleire har nok hamna i rusproblem òg. Elles er det ein interessant samanheng mellom internasjonal pengepolitikk og Oslo vest. «Sentralbankene har utvidet sine oppkjøp av verdipapirer. Samlet sett økte balansen til sentralbankene i G10-landene med om lag 6 000 miliardar amerikanske dollar i første halvår. Det er mer enn dobbelt av økningen i løpet av de to årene under finanskrisen fra desember 2007», fortel ein namnlaus byråkrat og legg til: «Den amerikanske sentralbanken har for første gang siden 1930-tallet åpnet for direkte lån til bedrifter.»

Oslo vest

Kvar har alle desse nye pengane og låge rentene hamna? Mellom anna i lommene på dei som lenge har ått eigedomar i Oslo. Der er prisane tre og ein halv gong så høge som i 2003. Eig du hus på vestkanten i Oslo, bør du senda ein venleg tanke til den amerikanske og europeiske sentralbanken. Dei har gjeve deg utruleg mykje pengar, til ulempe for alle dei som ikkje har hus eller verdipapir. Elles har dei 10 prosentane som tener mest i Noreg, auka si formue med over 50 prosent sidan 2011.

Finansdepartementet vedgår elles ope at pengepolitikken har vore uheldig: «Pengepolitikken er ikke et egnet virkemiddel for å oppnå fordelingsmål (…) Kraftig boligprisvekst og oppgang på børsene (på grunn av låge renter og pengetrykking red. merk.) innebærer en betydelig omfordeling i favør av dem som allerede er godt posisjonert i disse markedene.» Kanskje dei som vil ha jamnare fordeling, skulle byrja å argumentera for høgre renter og mindre pengetrykking?

Og ja, dei rikaste har drege meir frå gjennom dei siste 25 åra. Men verre, det er vorte fleire born som lever i fattige hushald. Det gjeld særleg familiane med mange born: «Andelen barn under 18 år som tilhører lavinntektshusholdninger, har også økt betydelig over tid. Det gjelder særlig barn med innvandrerbakgrunn.» Trøysta får vera at dei med låge inntekter får relativt meir i trygd enn andre no enn for 25 år sidan. Dessutan har det hjelpt å reversera delar av Gros skattereform av 1992: «Skattesystemet har på sin side blitt mer omfordelende og trekker dermed ulikheten litt ned.»

Mest til staten

Det har altså regna utrulege summar på dei rikaste av oss, men mest har det regna på den norske staten. Han kjem til å ha nettofordringar på «12.055 mrd. kroner ved utgangen av 2021 eller 327 pst. av BNP». Slik er det av di utlendingar, særleg sjefane for sentralbankane, har teke pengar frå deira eige folk og gjeve dei til oss: «For OECD-landene sett under ett anslås offentlig forvaltning å ha negative nettofordringer tilsvarende nesten rundt 80 pst. av BNP i 2020.» Eit spørsmål som det kanskje hadde vore naturleg å taka opp, er kor lenge resten av verda aksepterer denne tilstanden der dei gjev så mykje til dei rike nordmennene, men noko svar på det spørsmålet får vi ikkje i Nasjonalbudsjettet for 2021.

Den meste forvirrande delen i Nasjonalbudsjettet er delen om klima. Det verkar som om byråkratane i Finansdepartementet ikkje heilt trur på si eiga regjering. På den eine sida er vi svært flinke: «Over 80 pst. av norske utslipp er priset, enten gjennom kvoteplikt eller avgift. Avgiftene er på nivå med anslag for startpris for en global kvoteprisbane som er konsistent med målene i Parisavtalen, og Norge er blant landene med de høyeste avgiftene på fossil energi.» Altså: Om alle andre land hadde dei same avgiftene og prisane på CO2-utslepp som Norge, kan verda nå klimamåla i Paris-avtalen.

Når ikkje klimamål

På den andre sida er vi ikkje flinke i det heile teke: Som vi veit, har Noreg langt større ambisjonar enn eit skatte- og avgiftsnivå som samsvarer med måla i Paris-avtalen, og nett det forstår ikkje byråkratane korleis vi skal få til. Noreg, skriv dei, har som det fyrste vestlege landet meldt inn forsterka mål til Paris-avtalen. Samanlikna med 1990 skal Noreg redusera utsleppa av klimagassar med minst 50 prosent, helst 55 prosent innan 2030. Kor mykje slapp vi så ut i 1990? 51,5 millionar tonn med CO2 eller CO2-ekvivalentar. Kor mykje slapp vi ut i fjor? 50,3 millionar tonn. Som vi ser, har vi ikkje halde ein einaste tidlegare lovnad om kutt, uavhengig av kven som har sete i regjering.

Så byrjar byråkratane å rekna. Ja, vi skal elektrifisera sokkelen. Det tek dei med. Ja, det skal visstnok koma eit forbod mot sal av fossile personbilar innan 2025. Det tek dei med. Dei leitar med lys og lykt etter positive teikn. Likevel kjem dei ikkje i mål: «Utslippene av klimagasser anslås å avta med rundt 2 pst. i året fra 2019 og frem mot 2030. Utslippene vil i så fall ligge om lag 9,5 mill. tonn CO2-ekvivalenter lavere i 2030 enn i 2019.»

Ja, vi er ein del av EUs klimapolitikk, og ja, vi kan kanskje få tak i nokre utsleppsreduksjonar derifrå, men det verkar ikkje som dei har særleg trua. For også EU skal kutta, og heller ikkje EU, som vi veit, har nådd tidlegare mål. Jau, Noreg er så heldig at vi har skogen som tek opp halvparten av utsleppa våre.  Men takka vera ein avtale med EU, seier byråkratane, må vi rekna på ein måte som gjer at vi fram mot 2030 hamnar i ein posisjon der vi endar opp med større formelle utslepp frå jord og skog. Norsk skog og jord vil enkelt sagt telja negativt i CO2-rekneskapen fram mot 2030, og det sjølv om skogen vår tek opp langt meir enn dei samla utsleppa frå sokkelen og norsk industri.

Klimakur!

Så kva gjer vi? Vi har noko som heiter Klimakur, planen for korleis vi kan få til dei lova kutta. SSB har rekna på kva vi må gjera, og det meste utanom kvotepliktig sektor må gjerast i transportsektoren for at Klimakur skal verta mogleg. Jau då, vi kan få til store kutt i norsk landbruk, kutt som vil vera samfunnsøkonomisk lønsame, men då under føresetnad av at vi nesten legg ned heile næringa. Men same kor vi snur og vender på det, må dei største kutta koma i transportsektoren. Så kva syner reknestykka?

At vi må auka «avgiften på diesel med 9,5 kroner per liter. Dersom provenyet deles ut, anslås den samlede kostnaden for husholdninger og næringsliv til 8,9 mrd. kroner. Denne kostnaden reflekterer hva det i 2030 vil koste disse aktørene direkte å endre atferd og velge dyrere teknologier med mindre utslipp. Atferdsendringene bidrar til en markert nedgang i den økonomiske aktiviteten og BNP, sysselsetting og privat konsum faller. Kostnaden for samfunnet som helhet er mer enn dobbelt så høye som de direkte kostnadene.»

Kort sagt: Vi nordmenn må endra framferd i dramatisk grad og gjera ting som er sterkt skadelege for samfunnsøkonomien. Og det trur altså ikkje byråkratane i Finansdepartementet at Stortinget vil tvinga oss, veljarane, til å gjera. Dei seier at vi kan få ned utsleppa med ein knapp femtedel, og det er altså under føresetnad av det ikkje vert seld ein einaste ny pickup eller SUV med dieselmotor etter 2025.

Noreg investerer rett nok nesten dobbelt så mykje som gjennomsnittet i OECD i realkapital, bygg, vegar og jarnbane. På samferdsel, som er det offentlege åleine, ligg vi meir enn dobbelt så høgt som våre viktigaste handelspartnarar og granneland. Det fører til store CO2-utslepp. Men det kjem ingen forslag om redusert bygg- og anleggsaktivitet. Byråkratane diskuterer ikkje eingong om det er mogleg å få ned aktiviteten der. Sementen til ikkje-lønsam jarnbane skal produserast.

Spark til Listhaug

Nok om klima. Som vi hugsar, var Sylvi Listhaug ei kort tid innom Landbruksdepartementet. Der fekk ho gjennomført ei radikal omlegging av landbrukspolitikken. Det skulle satsast på store bruk, heiltidsbønder og ny teknologi i svære driftsbygningar. Det verkar ikkje som byråkraten som har skrive delen om landbruk, heilt har likt denne omlegginga: «I Prop. 120 S (2018–2019) om jordbruksoppgjøret 2019, ble det vist til at den sterke prioriteringen av inntektsmuligheter har ført til overkapasitet og overproduksjon. Det bidrar til dårligere inntekter, økte kostnader, lavere verdiskaping og svekket konkurransekraft. Lite effektiv bruk av ressurser svekker både grunnlaget for landbruk over hele landet og annen måloppnåelse i landbrukspolitikken.» Sitatet vert ståande utan kommentar. Det ser ut som skrivaren meiner bodskapen kjem tydeleg nok fram.

Elles har delen der byråkratane diskuterer FNs berekraftsmål ein nokon tvitydig bodskap.  Fyrst slår dei fast at «gutter kommer dårligere ut enn jenter på alle nivåer i utdanningssystemet». Deretter kjem dette: «I World Economic Forums Gender Gap Report 2020 er Norge rangert som verdens nest mest likestilte land etter Island.» Sett vekk frå biten om gutar som skuletaparar handlar resten av likestillingsdiskusjonen om dei store måla vi har for at kvinnene skal verta endå meir likestilte med menn.

Mykje mat og pengar

For dei som er opptekne av eit nøytralt, godt og rettvist skatte- og avgiftssystem, plar den artigaste delen i Nasjonalbudsjettet vera tabellen over «Skatteutgifter ved unntak, nullsats og lave satser i merverdiavgiften». Der kan byråkratane ha det kjekt med å visa skilnaden på liv og lære. Som vi veit, er nordmenn overvektige, og vi bør eta mindre. Likevel har mat og drikk lægre meirverdiavgift. Det kostar statskassa 15,8 milliardar kroner, omtrent like mykje som bøndene får i subsidiar.

Det kunne òg ha vore ein del kroner å henta på å gje finansnæringa MVA. Der taper staten 5,6 milliardar. Ja, vi veit alle at elbilar er unnateke alle særavgifter. Men fråværet av normale avgifter og MVA gjev statskassa 11,1 milliardar mindre i inntekter. Elles er det ein stor diskusjon i Nasjonalbudsjettet om kvifor det er heilt naudsynt å skattleggja elbilar som andre salsobjekt her til lands. Diskusjonen munnar ut i ein konklusjon om at dette vil regjeringa utsetja til ein annan gong.