Kraftpolitikk

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Regjeringa Støre kjem til å satsa kraftig på havvind. Det same ville regjeringa Solberg. No for tida er ein såkalla havvindrettleiar ute på høyring. Men lat oss fyrst sjå på det store biletet, som er viktigare enn det som trass alt vert ein marginal norsk havvindproduksjon.

Det fyrste vi kan seia, er at havvind er ikkje lønsamt, og at nokon må taka rekninga. Det gjer norsk og europeisk næringsliv og vanlege forbrukarar. For tida er stoda berre vond, og til vinteren tyder alt på at det heile vert verre. Mange verksemder kjem til å gå konkurs, langt fleire forbrukarar kjem til å oppleva kulde og fattigdom.

I 2020, seier Eurostat, EUs statistikkbyrå, betalte tyske forbrukarar verdas høgste kraftpris. Eit tysk hushald betalte langt over 3 kroner per kWh, inkludert avgifter og subsidiar til vind og sol. I år har spotprisen gått opp med 196 prosent i Tyskland. I Storbritannia er stoda endå mykje verre. Storbritannia har vedteke å leggja ned all kolkraft innan 2024. I praksis er mykje av nedlegginga alt gjennomført. Men måndag den 6. september bad National Grid, det britiske Statnett, dei attverande kolkraftprodusentane om å fyra opp omnane på ny. Kraftnettet var i ferd med å bryta saman.

Dyrt kol

Kolkraftprodusentane tok seg godt betalt. I ein periode den dagen fekk dei over 4 pund per kWh frå reguleringsmakta. Slikt har konsekvensar, for også i Storbritannia går det an å inngå fastprisavtale om straum. Konkursbylgja har starta. Leverandørselskap har ikkje råd til å betala spotprisen på straum og selja han til ein lægre pris til forbrukarane. Idet dette vert skrive, om kvelden, er den generelle spotprisen i Storbritannia på 20 kroner per kWh.

Ja, også i Noreg er stoda vond. I skrivande stund er spotprisen i Sør-Noreg på 147 øre, og det trass i at kraftmarknaden som Sør-Noreg er ein del av, har fått særs mykje ny vindkraft dei siste åra. EU og Noreg har vorte eit offer for sin eigen suksess.

Vi har alle høyrt sogene om at sol og vind vert stadig billigare å byggja ut, og det er heilt sant. Men at eitt område av kraftforsyninga vert billigare, inneber ikkje at heile kraftforsyninga vert billigare.

Wood Mackenzie er eit av verdas største energianalysebyrå. I ein analyse før klimatoppmøtet i Edinburgh i november skildrar dei problemet slik: «Medan kostnaden ved å produsera straum har gått ned på grunn av nedgangen i pris på fornyelege teknologi, er kostnaden ved å gje ei stabil og avkarbonisert kraftforsyning særs høg.»

Ryggdekning

Ja, det kan gå bra ei tid, seier Wood Mackenzie og mange med dei. Eit stabilt elnett med ei stabil forsyning frå anten gass, kol, vatn eller atomkraft toler opp mot 25 prosent fornyeleg og ustabil energi. Men med ein gong nivået vert høgre, går kostnadene rett til vêrs. Då må nett forsterkast, og ryggdekning byggjast ut. Ryggdekning er dyrt.

Storbritannia er eit godt døme på EU-politikken. Ja då, Storbritannia har meldt seg ut av EU. Men energipolitikken er bygd på EUs, og straks brexit var gjennomført, laga den britiske regjeringa ein blåkopi av EUs kvotesystem. Storbritannia både før, under og etter brexit har bygd ut massivt med vind, særleg til havs.

Her er det viktig å forstå korleis prising i straummarknader går føre seg. Det er ikkje den som produserer den billigaste krafta som fastset prisen, det er den som produserer den dyraste krafta som det gjer, og den dyraste krafta kjem frå kolkraftverka som produserer den marginale krafta, den krafta nettet må ha for ikkje å bryta saman. Kraftmarknaden er ikkje som andre marknader, sidan vi ikkje kan tillata at han bryt saman.

Gass og kol

Kol er for tida den einaste kraftkjelda det ikkje er mangel på. Det finst ikkje noko OPEC som styrer forsyninga av kol. Gass, derimot, er det mangel på der ute. I praksis har EU to dominerande gassaktørar: Noreg og Russland. No for tida eksporterer vi gass for 2 milliardar kroner per dag. Equinor har gjort noko rett. Dei har langt på veg slutta med langsiktige gassavtalar til fastpris og i staden satsa på at spotprisen på gass skulle opp i takt med at EU har satsa meir på vind og sol. Prisen på gass har gått opp 167 prosent i år.

Men vi har fått hjelp: Ja, North Stream II, gassleidningen gjennom Austersjøen frå Russland til Tyskland, står no ferdig, men det går fleire månader før eksporten kjem i gang. Dessutan har Gazprom, det enorme russiske gasselskapet, sagt at dei ikkje forventar auka eksport på grunn av North Stream II. Gazprom påstår at dei ikkje har ekstra produksjonskapasitet. I tillegg har EU gløymt å sikra seg langsiktige kontraktar på LNG, flytande gass.

Amos Hocstein er det amerikanske utanriksdepartementets energiutsending. Førre fredag var han i Warszawa. Der kritiserte han EU sterkt for mangel på langsiktige kontraktar. «Eg er uroleg av di vi aldri bør setja oss i ein posisjon der vi veit at om vinteren vert kald, så vil vi mangla energi.» Men samstundes slo Hocstein fast at det ikkje fanst noko ekstra LNG-kapasitet i verdas gassmarknad.

Vind og kol

Det dumme er at kystnasjonane i Nord-Europa deler det same havet, Nordsjøen, og i Nordsjøen blæs det nokolunde likt. I år har det blåse lite i Nordsjøen, og særleg lite har det blåse i sumar. Mangelen på vind har halde fram gjennom september. Storbritannia har bygd ut ein kapasitet, til land og til havs, på 24 gigawatt (GW). Til samanlikning har Noreg, med over halvparten av Europas vasskraft, installert knapt 40 GW.

Men vindkrafteffekt produserer som regel langt mindre enn vasskrafteffekt, og effekten kjem ofte til feil tid. I september har Storbritannia fleire dagar berre kunne nytta 1 GW av den installerte vindkrafteffekten. Og sidan verda er støvsuga for gass, har kol vorte det einaste alternativet.

Problemet er berre at vinden i ein «normal» situasjon har gjort kol særs ulønsamt. Når det blæs godt i Nordsjøen og til dømes Storbritannia får mykje straum frå vindkrafta, går spotprisen mot null. Då får ikkje kolprodusentane – eller for den del gassprodusentane – nok betalt til å forsvara korkje drift eller investeringar. Dei stengjer ned produksjonen og sluttar med investeringar.

Godt betalt

Når vinden så ikkje blæs, seier kolkraftprodusentane at dei berre fyrer omnane opp att om prisen er særs høg. Og då hamnar vi i den situasjonen som Wood Mackenzie skildrar, at «medan kostnaden ved å produsera straum har gått ned på grunn av nedgangen i pris på fornyelege teknologi, er kostnaden ved å gje ei stabil og avkarbonisert kraftforsyning særs høg».

Vi hamnar i ein vond sirkel der CO2-utsleppa går rett opp og med dei kvoteprisen. Sidan i oktober i fjor har kolprisane i verda meir enn tredobla seg på grunn av auka etterspurnad og bruk. Konsekvensen av det er at EUs kvotepris har vorte meir enn dobla. Difor er straumprisen i EU og Noreg no rekordhøg.

For det er ikkje til å koma forbi: Noreg er no fullt ut integrert i EUs kraftmarknad, og endå meir integrert vart vi då kabelen til Tyskland opna i mai. På toppen av det heile vert vi no integrerte i den britiske kraftmarknaden. 1. oktober opnar straumkabelen til Newcastle. Då er vi kopla på den straummarknaden som for tida har verdas høgste spotpris. Når vi så veit at Boris Johnson har lova å stengja ned dei siste kolkraftverka i Storbritannia i 2024, ja, så kan alle tenkja seg kva som skjer med norske kraftprisar når vinden ikkje blæs særleg i Nordsjøen.

Ola Borten Moe

Avtalen om straumkablar til Storbritannia og Tyskland vart underteikna i 2013 av dåverande olje- og energiminister Ola Borten Moe. Var desse to kablane naudsynte? For Tyskland og Storbritannia, ja, men ikkje for norsk forsyningstryggleik og eksport. Vi kunne eksportera og importera meir enn nok som det var. Eller som Statnett skriv i ein rapport frå 2019: «Den samlede eksportkapasitet ut av Norge er 6 GW, noe som betyr at Norge i de fleste timer kan forsyne norsk forbruk og samtidig ha full eksport.»

Dei to kablane til England og Tyskland aukar eksportkapasiteten med 2,8 GW, eller 47 prosent. Den teoretiske eksportkapasiteten ut av Noreg vert dimed 75 TWh, som er omtrent halvparten av Noregs samla kraftproduksjon i eit normalår. Samstundes kan vi teoretisk sett importera 75 TWh. Dette er, for å seia det enkelt, uhorveleg mykje meir enn vi treng for å halda oppe forsyningstryggleiken.

Kvifor sa likevel Senterpartiet og Ola Borten Moe ja til dei to nye kablane? Av di dei er samfunnsøkonomisk lønsame. Vi ville tena meir pengar. Tyskland og Storbritannia er tradisjonelt dei to marknadene i Europa med høgst gjennomsnittleg spotpris, og når Noreg vert integrert med dei to dyraste marknadene, går prisen på norsk marginalproduksjon opp, og marginalproduksjonen avgjer prisen på all straum. Dimed tener vi meir pengar på den kraftproduksjonen vi alt har bygd ut.

Det triste

Så kjem det triste: Aker og mange med dei vil byggja ut massivt med havvind i Nordsjøen og levera installasjonar, men også Aker veit at sjølv om allereie installert kraftproduksjon vert meir lønsam, vil ikkje det seia at ny kraftproduksjon vert lønsam.

Ja, om vi byggjer ut meir lagringskapasitet for vatn, er det truleg samfunnsøkonomisk lønsamt, sidan vi kan selja magasinkraft når prisen er høgst, men det gjeld på ingen måte havvind. Som Kjell Inge Røkkes Aker skriv i høyringssvaret om vindkraftrettleiaren: «(...) så finnes det ikke havvindprosjekter (i verda red. merk.) som ikke får statlig støtte (…). Det gjelder både for bunnfast og i særdeleshet for flytende havvind.»

Difor vil Aker ha statlege direkte eller indirekte subsidiar. Aker er ikkje åleine om å ynskja ei eller anna form for statsstøtte. Både Statkraft og Equinor og ei rekkje andre aktørar presiserer at utbygging av botnfast havvind i Sørlig Nordsjø II (SNII), området der det fyrst skal koma botnfast havvind, ikkje er lønsamt utan ei eller anna form for statsstøtte. For å formulera synspunkta rett ut: Det dei som vil ha utbygging av botnfast havvind, ynskjer, er ei form for statsstøtte som ikkje utløyser direkte subsidiar over statsbudsjettet.

Frå eit lobbyperspektiv er synspunktet fornuftig, for det er ikkje til å koma forbi: Skal handlingsregelen haldast, må utgiftene på statsbudsjettet kraftig ned etter koronatiltaka. Dessutan er det slik at støtte som ikkje går over statsbudsjettet, er mykje sikrare på lang sikt enn støtte som er ein del av statsbudsjettet.

Høgre rekning

Lobbyistane vil gje forbrukarane ei høgre samla kraftrekning. Dei vil utfordra eksportmonopolet til Statnett. Ja, den auka krafteksporten som kablane til England og Tyskland fører med seg, tvingar prisane mykje høgre opp når det er lite straum i marknaden, og det gjev norsk forbrukarar ei høgre kraftrekning. Men den auka eksporten slår ikkje berre negativt ut på kraftrekninga.

For å forstå kvifor må vi forstå kva flaskehalsinntekter er for noko: Når prisen på 1 kWh er 1 krone i Noreg, men 2 kroner i Tyskland eller Storbritannia, eksporterer Statnett kraft dei har betalt 1 krone for, og får 2 kroner betalt. Delar av overskotet nyttar dei til å betala ned dei nye kraftkablane, som har kosta dei rundt 20 milliardar. Avkasting utover kapitalutgiftene til kablane nyttar dei til å byggja ut nytt nett i Noreg eller betale ned på gamle nett. Dimed får norske forbrukarar lægre nettleige enn dei elles ville fått. Nei, flaskehalsinntektene kompenserer ikkje fullt ut for den auka straumprisen, men dei hjelper.

Røkke og dei andre lobbyistane med han vil at dei som får byggja ut havvind på sokkelen, skal få flaskehalsinntekter. Dei vil taka inntekter frå norske forbrukarar og gje dei til vindkraftprodusentane. Det vil føra til høgre straumprisar og høgre nettleige i Noreg.

Hybrid

Lobbyistane kallar dette for ei hybridløysing. SNII ligg mykje nærare kontinentet og Storbritannia enn det gjer Noreg. Dimed er det billigare å byggja kablar til kontinentet og Storbritannia enn til Noreg. Men som vi veit: Når vinden blæs på det som vert SNII, blæs han i heile Nordsjøen. Dimed vert kraftprisen særs låg og fortenesta det same. Om derimot dei som byggjer ut SNII, får ein kabel til Noreg, kan dei tappa norsk vasskraft og selja denne til resten av Nord-Europa. Då får dei store flaskehalsinntekter som kan subsidiera den elles ulønsame havvinden.

Statkraft formulerer det slik: Prosjekt som ikkje opnar opp for direkte kabel til Noreg og flaskehalsinntekter, «vil neppe være lønnsomme, hverken i bedriftsøkonomisk eller samfunnsøkonomisk forstand». Statkraft og dei andre lobbyistane nemner rett nok ikkje dei negative konsekvensane ved ei hybridløysing: Statnett får konkurrentar som kjem til å selja norsk kraft billigare i utlandet, og som attpåtil får behalda flaskehalsinntektene sjølve. Det vil uunngåeleg føra til høgre nettleige for norske forbrukarar. Det vil også redusera den samfunnsøkonomiske lønsemda av norsk vasskraft.

Forhandlingar

I kva form statsstøtta skal koma, vert eit stort forhandlingsspørsmål i dei komande samtalane mellom SV, Ap og Sp. Ap kjem truleg til å gå inn for ei hybridløysing, også SV har opna for dette. Sp seier dei er heilt imot, dei vil gje direkte subsidiar over statsbudsjettet. Til sjuande og sist kjem likevel skattebetalarane, som også er forbrukarar av straum, til å måtta betala for havvinden.

Trøysta får vera at ikkje alt er negativt. Slik stoda er no, når EU byggjer ut stadig meir ustabil vind og sol, kjem norsk gass til å verta svært etterspurd. Det vil også den utsleppsfrie norske vasskrafta vera. Noreg vil i år med normal nedbør ha nok ryggdekning til å produsera det vi treng når vinden ikkje blæs. Resten av Nord-Europa, som ikkje har vasskraft, må betala mykje meir for ryggdekning enn vi må gjera. Dei taper mykje meir enn vi gjer på kraftproduksjon.

På den andre sida sett: Kraftprisane både i Noreg og i Europa er no så høge at ein kan stilla spørsmål ved kor lenge EU kan halda fram med den noverande klimapolitikken. Folk flest i EU har ikkje råd til så høge kraftrekningar som dei får denne hausten og vinteren. Nokon kjem til å gje etter.