Olje

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Mange har meint at norsk oljenæring er ein elg i solnedgang. Det er feil. Er det noko den vedtekne oljepakken har synt oss, er det at oljenæringa er ein svær flokk elgar i vill galopp mot Stortinget ved fyrste skimt av dagslys. No veit vi til og med at Stortinget er viljug til å gje oljeselskapa meir enn dei bed om. Arbeidsplassane langs kysten og på sokkelen er mykje viktigare enn andre arbeidsplassar. Og det er dei på eit vis også, sidan dei finansierer mykje meir av offentlege utgifter enn alle andre arbeidsplassar.

Det norske skattesystemet er bygt på såkalla nøytralitet, i det minste liker vi å tru det. Ei investering før skatt skal vera relativt like lønsam etter skatt. Men denne nøytraliteten er vorten meir ein illusjon enn ein røyndom. Skipsreiarane har alltid hatt unntak for skatt, bøndene delvis fritak, og i stadig aukande grad dei som driv med «grøne» ting òg. Det beste dømet er kanskje vindkraft versus magasinkraft. Magasinkraft har eit skattetrykk på reelt 60 prosent, vindkraft berre 22 prosent. Og der eigarane av vasskraftstasjonane må avskriva utstyret over 67 år, slepp vindselskap unna med berre fem år. I tillegg godtek staten av vindkraftselskapa låner pengar frå morselskapa til ei høg internrente, slik at vindkrafta som er eigd av utlendingar, ikkje går med overskot i det heile. Slikt vert det ikkje mykje nøytralitet av.

78 prosent eller ikkje?

Men oljeselskapa, veit vi alle, har ein skyhøg skatt på 78 prosent. Det er i og for seg sant, men det er ikkje sant dei fyrste åra, og det er verkeleg ikkje sant dei aller fyrste åra etter at investeringa er gjord, og etter den nye oljepakken er det heilt usant i minst to år framover. Skattesystemet til oljenæringa er basert på at staten og oljeselskapa er partnarar, det er i og for seg skattesystemet elles òg. I eit skatteperspektiv vil staten at vi alle skal investera fornuftig og arbeida så hardt som råd. Tener vi meir, får staten meir pengar. Tek vi til dømes på oss utgifter som gjer at vi kan koma til å tena betre, gjev staten oss frådrag på skatten for desse utgiftene i den tru at han likevel tener meir pengar på at vi tek på oss meir arbeid eller investerer i noko som gjev god avkasting.

Dei største investorane i Noreg er oljeselskapa og staten. Men staten er ein mykje større investor i oljenæringa enn næringa sjølv av di skatten er så høg. Når oljeselskapa tingar ei ny oljeplattform, får dei i utgangspunktet frådrag for 78 prosent av investeringa av di dei i framtida skal betala 78 prosent av overskotet i skatt. Dimed er skattesystemet «nøytralt», som det heiter, når staten dekkjer nett 78 prosent av kostnaden og oljeselskapa 22 prosent. Men det er ikkje heilt rett, for av di oljeselskapa betaler skatt fortløpande og verdiar vert diskonterte, så er skattesystemet nøytralt når staten betaler 77 prosent og oljeselskapa 23 prosent, seier Finansdepartementet.

Ikkje nøytralt

Men oljeskattesystemet er altså ikkje i nærleiken av å vera nøytralt, og no byrjar det å verta litt komplisert. Lesarane bør no lesa sakte. Alle selskap, ja, alle privatpersonar og investorar set pris på pengar no i staden for pengar i framtida. Ingen lever evig. Staten, derimot, lever evig. Men av di staten vil ha lønsame investeringar som gjev store inntekter på sikt, vil den same staten gje oss pengar her og no og få oss til oppføra oss på eit vis som staten meiner er klokt, han vil lokka oss til å investera. Når vi til dømes investerer i aksjar, slepp vi å betala for verdiauken her og no, men fyrst når vi sel aksjane. Det tener både vi og staten på.

Men når staten eig noko sjølv, tenkjer han ikkje slik. Sidan det i praksis er staten og kommunane som eig vasskrafta, seier staten at næringa må skriva av ustyret over heile levetida, altså 67 år. Oljeselskapa, derimot, er private, i det minste delvis, så då tillèt staten, for at oljeselskapa skal investera, dei same oljeselskapa å skriva av alt ustyret over berre seks år, og det sjølv om plattformene skal stå der i generasjonar. Vi får berre frådrag for rentene på låna når vi investerer i hus, selskap får skriv av avdraga òg, for å seia det litt for enkelt.

Ikkje godt nok

Men dette avskrivingsregimet, seier oljeselskapa, er heller ikkje godt nok, og dei har eit poeng. For oljeselskapa må betala for alt ustyr og alle investeringar dei gjer, her og no. Staten, derimot, betaler sin del over seks år, avskrivingsperioden. Då meiner, eller meinte, oljeselskapa at dei bør få rente for dei pengane staten har «lånt» av oljeselskapa, og dei har meint at dei ikkje skal få normal marknadsrente, men rente tilsvarande den avkastinga oljeselskapa får på investeringar. Og den renta eller avkastinga plar vera høg.

Då kan vi seia god dag til vår ven «friinntekt». Friinntekt er den renta staten betaler til oljeselskapa for at staten ikkje betaler sin del av investeringa her og no, men over seks år. Før, under Jens Stoltenberg, var den renta til saman vel 30 prosent over fire år. Før Stoltenberg gjekk av, sette han ned renta til 20,8 prosent, eller 5,2 prosent per år i fire år. Men friinntekta kan ikkje trekkjast av mot heile skattetrekket på 78 prosent, men berre mot grunnrenteskatten på 56 prosent. I praksis skal friinntekta sikra at oljeselskapa sit att med ei normalavkasting, svarande til investeringar på land, som berre vert skattlagde med 22 prosent. Ja, olje er mykje meir lønsamt enn å driva med møbelproduksjon eller anna, men skal oljeselskapa investera, må dei etter skatt sitja att med minst like stor vinst som andre når dei investerer.

Snart konkret

No har sikkert ein del ramla av, men vi skal koma med eit konkret og enkelt reknestykke nedanfor. Det som står over, var systemet før Stortinget vedtok den nye oljepakken. Det er viktig å forstå at sjølv om friinntekta i teorien er ei rente, er ho fyrst og fremst ein reiskap staten heile tida har nytta for å styra investeringsnivået på norsk sokkel. Grunnen til at Stoltenberg i 2013 sette ned friinntekta, var at oljenæringa investerte så kolossalt mykje då oljeprisen var høg. Staten ynskjer eit jamt investeringsnivå. Men dei seinare åra har det gått ein debatt om at friinntekta dei siste åra har vore for låg, mellom anna sa Klimarisikoutvalet til regjeringa at slik skattesystemet har fungerte dei siste åra, har det kanskje ført til at samfunnsøkonomisk gode prosjekt ikkje vert realiserte. Då taper staten pengar som han elles ville ha fått.

I alle høve stupte oljeprisen i mars på grunn av konflikten mellom Saudi-Arabia og Russland og på grunn av koronasmitta, og då seier norsk tradisjon at staten må gripa inn for å halda oppe næringslivet ålment og oljenæringa særskilt. Det er dessutan ein viss logikk i dette, sidan staten via skattesystemet og Petoro og Equinor er den totalt dominerande eigaren og investoren på norsk sokkel. Dessutan er det i dårlege tider investeringar plar vera mest lønsame, og staten har nær uendeleg med pengar. Men byråkratane i Finansdepartementet kunne ikkje dy seg: Samstundes som dei laga ein oljepakke på grunnlag av innspela frå oljenæringa, prøvde dei å gjera skattesystemet meir nøytralt. I røynda ville dei ha oljenæringa til å taka på seg ein større del av investeringane.

Finansdepartementet la fram ein pakke som gav fulle avskrivingar her og no. For kvar krone oljenæringa investerer, skulle dei få 78 prosent skattereduksjon med ein gong. Men når staten stiller opp med alle pengane med ein gong, sa byråkratane, var det ikkje lenger naudsynt at staten skulle betala rente, som friinntekta i teorien er. Men dei fjerna ikkje friinntekta, dei halverte ho frå 20,8 prosent over fire år til 10,4 prosent.

Nydeleg grep

Det var eit nydeleg skatteteknisk grep, men ei mindretalsregjering kan ikkje kosta på seg å gjera fine teoretiske ting. Oljeselskapa fekk panikk, og no snudde dei argumentasjonen. Dei sa at alle veit at friinntekta i hovudsak er ein reiskap staten har for å regulera investeringsnivået. Det er sjølvsagt heilt rett, men det er samstundes litt holt, sidan oljeselskapa har argumentert med at friinntekta er ei rente på det dei har lånt ut til staten over seks år. Dei sa, som også sant var, at redusert friinntekt kunne føra til lægre investeringsnivå, noko Finansdepartementet i og for seg var delvis samd i, sidan skatten på sikt, viste dokumenta til nett Finansdepartementet, kom til å auka med 14 milliardar.

Ap, Sp og Frp sa seg samde med oljenæringa, og ikkje berre det, dei ynskte at friinntekta ikkje lenger berre skulle trekkjast av mot grunnrenteskatten på 56 prosent, men mot heile skattegrunnlaget på 78 prosent. Dimed var Finansdepartementet spelt ut over sidelina. Dei fekk panikk då dei såg at friinntekta også kunne verta trekt av mot den ordinære overskotsskatten, noko som kunne få smitteeffekt på resten av næringslivet. I helga bøygde regjeringa av og gjekk med på at friinntekta kunne aukast, i byte mot at ho framleis berre kunne trekkjast av mot særskatten. Ei skatteskjerping på 14–15 milliardar i den opphavlege pakken vart ein skattelette på om lag 8 milliardar, og i tillegg får oljeselskapa auka likviditet på om lag 100 milliardar i året ved at alle avskrivingar kan takast no. Dessutan vart også heile friinntekta, på grunn av diskontering og renter som vi ikkje treng å bry oss om, sett til 26 prosent – formelt vel 24 – med full avskriving med ein gong, og ikkje over fire år.

Reknestykket

Så då er det berre å rekna. Du er ei oljeselskap og skal investera 100 kroner. Då får du trekkja av 78 kroner, du investerer i røynda 22 kroner sjølv, staten resten. Men så kjem i tillegg 26 prosent trekk mot grunnrenteskatten på 56 prosent, der får du eit ekstrafrådrag på 14 kroner og 56 øre. Du betaler i røynda altså samla berre 7 kroner og 44 øre og staten 92 kroner og 56 øre av ei investering på 100 kroner. Finansdepartementet reknar litt annleis på grunn av diskontering og meiner at oljeselskapa kjem til å betale vel 9 kroner for kvar ny investering på 100 kroner.

Dette høyrest sjølvsagt ekstremt ut, men då er det berre å hugsa at oljeselskapa har hatt endå høgre friinntekt før. I røynda er det du og eg som betaler for det aller meste som vert investert på norsk sokkel, slik var det før, og slik er det no. Er dette lurt? Det kjem heilt an på kvar du står politisk. Men økonomisk er det liten tvil om at modellen har tent oss ekstremt godt, noko eit oljefond på 10.000 milliardar vitnar om.

Ulempa ved ein slik modell er at oljeselskapa får svært gode incentiv til å investera, og dimed kanskje har låg vilje til god kostnadskontroll, men det finst knapt eit einaste prosjekt på norske sokkel som ikkje har gjeve store samfunnsøkonomiske overskot. Og til sjuande og sist er nok systemet nokså nøytralt, sidan staten eig det meste av Equinor og heile Petoro, som administrerer statens direkte del av investeringane på sokkelen. Dimed får staten gjennom skatt og utbyte 90–92 prosent av overskota.

Klima? Kva klima?

Oljepakken skal vara i to år, i røynda delvis tre, sidan prosjekt for 2023, godkjende før 31. desember 2022, også er dekte. Mange som er glade i oljenæringa og alle pengane ho har gjeve statskassa, har vore nervøse for at Stortinget på grunn av klimaendringane skulle stramma inn på vilkåra for oljenæringa. Dei har vore urolege utan grunnlag.

Men Ap har eit problem. No har dei tydeleg sagt at oljenæringa skal leva og veksa, truleg meir enn før korona til og med. Det er industri- og oljearbeidarane glade for, men ikkje dei forbunda som organiserer dei tilsette i offentleg sektor. LO-forbunda som organiserer dei, vil ha bort oljenæringa, det vil AUF også. Dei som var heldige og kjøpte norske oljeaksjar før oljepakken, har derimot fått ein god vinst. Tysdag tinga Aker BP ustyr for 1 milliard frå Kværner Verdal.