Olje

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Danmark har ein stolt oljetradisjon, eller kanskje meir rett i desse klimatider: Danmark hadde ein stolt oljetradisjon. Folketinget har vedteke å leggja ned oljeproduksjonen.

Det internasjonale energibyrået vart rett nok føreslege av Henry Kissinger, for å vera ein direkte konkurrent til Opec og for å sikra oljeflyten til Vesten etter oljekrisa i 1973. Men den vesteuropeiske tilslutninga til ideen kom i København under den fyrste EF-konferansen leia av ein dansk statsminister. EF «meiner det vil vera nyttig saman med andre oljeforbrukande land innanfor ramma av OECD å finna måtar å handtera både dei lange og dei kortsiktige energiproblema til konsumentland på», sa Anker Jørgensen i desember 1973.

I klårtekst: Vesten måtte få tak i meir olje. Og det gjorde Vesten. Danmark kom med litt, Storbritannia med ein god del, Noreg og Canada etter kvart med mykje. Til slutt kom den amerikanske fracking-teknologien, ein metode for å hente opp olje og gass frå skiferformasjonar i bakken. Ja, USA har alltid hatt ein god del olje, men mellom 2008 og 2019 auka den amerikanske råoljeproduksjonen 2,5 gonger.

USA vart for fyrste gong sidan 1960-talet uavhengig av Opec, som saman med Russland ikkje hadde noko anna val, i møte med fracking, enn å redusera produksjonen for å halda oljeprisen oppe. Som om ikkje det var nok: USA kunne i tillegg til å vera sjølvforsynte med olje, no byrja å eksportera store mengder LNG, flytande naturgass.

Fest?

Vesten hadde fått ein strategisk siger som om han hadde kome under den kalde krigen, truleg ville vorte feira veker til endes på eit Nato-toppmøte. Det internasjonale energibyrået (IEA) hadde oppfylt si historiske rolle og kunne ha vorte lagt ned. Det vart sjølvsagt IEA ikkje. Dessutan vart i grunnen ikkje IEA ein konkurrent til Opec, ingen vestlege land har vore viljuge til å gje avkall på eigen kontroll over energiproduksjon og -konsum. IEA var i staden eit statistikk- og prognosebyrå, rett nok eit særs oljevenleg statistikk- og prognosebyrå.

No har kanskje vinden snudd. I det minste meiner klimaaktivistar og ein rekkje vestlege investorar det. Mai vart den kanskje mest dramatiske månaden for vestlege oljeselskap sidan andre verdskrigen. Heile inntektsgrunnlaget deira er vorte utfordra, rettsleg, økonomisk, politisk og statistisk. Vesten, i det minste på overflata, ser ut til å ha vorte lei av oljeselskapa.

IEA gav i midten av månaden ut noko som berre for kort tid sidan verka utenkjeleg, ein rapport med tittelen Net Zero by 2050. A Roadmap for the Global Energy Sector. IEA ynskjer å visa verda kva som er mogleg og kva som må til for at vi skal nå måla i Parisavtalen. IEA har laga eit kart over korleis verda kan verta fri for alle menneskeskapte utslepp av klimagassar. Ja, det vert vanskeleg, men, gav leiaren i IEA, tyrkaren Fatih Birol, utrykk for å føreordet, det er mogleg, men då må vi taka omsyn til både arbeidarar og borgarar:

«Endringa til nullutslepp er for og om menneske. Det er avgjerande viktig å vera merksam på at ikkje kvar arbeidar i fossilindustrien lett kan få ei stilling innanfor rein energi, verdas regjeringar må difor leggja til retta for omskulering og nytta ressursar til å skapa nye høve. Borgarane må vera aktive deltakarar i heile prosessen, slik at dei kjenner seg som ein del av overgangen og ikkje berre er underlagde han.»

Nederland

Rapporten vart feira mange stadar, det vart også ein dom som kom i Nederland etter at IEA la fram vegkartet. Shell er børsnotert i Nederland, og sjølv om det meste av aktiviteten til Shell ikkje er der, produserer dei framleis litt naturgass i landet. Nederland er heilt avhengig av fossile energikjelder. 93 prosent av det nederlendarane nytta av primærenergi, kom i 2018 frå fossile kjelder, det meste frå olje og gass. Ein nederlandsk domstol kom likevel til at Shell innan 2030 må kutte nesten halvparten av utsleppa, ikkje berre frå eigen produksjon, men også frå dei som kjøper produkta til Shell.

Reint juridisk gjeld denne domen berre i Nederland, men sidan Shell har hovudkvarteret der, får han implikasjonar verda over. Aksjeeigarane kan sjølvsagt flytta hovudkvarteret, som igjen kan føra til eit stort skattetap for Nederland: Shell er den største private skatteytaren i Europa. Men det ser ikkje ut til å henda. Leiinga i Shell seier i det minste at dei vil «prøva» å leva opp til domen, som ikkje er grunngjeven i eit konkret politisk vedtak i Nederland, men i ålmenne menneskerettar. Ein del politikarar i Nederland hevder at rettsavgjerda er såkalla «domstolsaktivisme», men ein dom er i alle høve ein dom.

Så rulla bylgja vidare til USA. Den same dagen som avgjerda kom i Nederland, måtte Exxon Mobil – i si tid verdas suverent største oljeselskap og i vår tid det store vestlege oljeselskapet som klarast har ignorert krava om å investera i fornyeleg energi – gje etter for eit lite aktivistisk hedgefond, Engine No. 1, som knapt har aksjar i selskapet.

Engine No. 1 kravde å få tre klimaaktivistar inn i Exxon-styret. Dei andre og mykje større investorane våga ikkje anna enn å gje etter for krava. Black Rock, den neste største eigaren i Exxon og verda største private fondselskap, har no lova at dei etter kvart vil verta grøne. Dei støtta aktivistane av di kundane i Black Rock ynskjer å verta grøne. Rockefeller-familien, som grunnla Exxon og i røynda kontrollerte heile den amerikanske oljeindustrien, vil òg verta oppfatta som klimavenlege. Få av dei verkelege rike i USA er no tradisjonelle republikanarar.

Uheldig dotter

Ei av dei såkalla «døtrene» til Exxon, Chevron, opplevde samstundes noko meir inngripande. Mot innstillinga til styret vedtok generalforsamlinga at Chevron i «vesentleg grad» måtte kutta utsleppa, ikkje berre frå eigen produksjon, men òg frå drivstoffet kundane kjøper. Vedtaket er til forveksling likt domen i Nederland, men har truleg meir vidtrekkande konsekvensar.

Wall Street Journal hevdar at vedtaket til eigarane er eit «de facto mandat om å trekkja seg ut av olje- og gassproduksjon». Demokratane flest i USA er sjølvsagt glade for at amerikanske investorar ikkje lenger liker olje. Dessutan har dei ein president som heller ikkje er så glad i olje.

Før Opec gradvis byrja å avgrensa eigen oljeproduksjon i 2019, gjekk oljeprisen ned, og fleire frackingselskap i USA gjekk etter kvart konkurs. Så kom i tillegg covid-19, og oljeprisen kollapsa ei kort tid. Dei tradisjonelle og store amerikanske oljeselskapa er globale, men mange av frackingselskapa er små og lokale. Sjølv om dei har produsert mykje, har dei vore sårbare for skiftande oljeprisar og ei finansnæring som har vorte stadig mindre nøgd med fracking.

For at USA skulle få meir stabil tilgang til olje i nord, sa Donald Trump ja til ei samfunnøkonomisk lønsam røyrleidning frå Canada, eit prosjekt som til og med den liberale canadiske statsministeren Justin Trudeau støtta. Biden har lagt ned prosjektet. Han har i røynda òg sagt nei til ein vidare produksjonsauke i Alaska. Oljeselskapa får ikkje lenger bora etter ny olje i føderale naturvernsonar. Han er òg negativ til fracking på føderalt land.

Dårlege utsikter

Summert opp: Både det finansielle og det politiske landskapet stiller seg no negativt til amerikansk oljeindustri. Privatåtte oljeselskap over heile verda ser ut til å gå tøffe tider i møte. At Danmark har vedteke å avvikla sin oljeindustri, er berre eit av fleire døme på at Vesten snur ryggen til den tradisjonelt lønsame oljeindustrien.

Får dette reelle konsekvensar i den verkelege verda? «Døtrene» til Exxon, som vart splitta etter at USA innførte antitrust-lovar, danna saman med BP og Shell i si tid eit kartell av såkalla majors. Før oljekrisa i 1973, då arabarane fekk nok, kontrollerte dei på det meste 85 prosent av verdas oljereservar.

Det gjer dei på ingen måte i dag. Majors-selskapa produserer i dag om lag 15 prosent av verdas olje- og gasskonsum. Resten er i røynda på statlege hender. Noreg er eit godt døme i så måte. Giganten Petoro, som kontrollerer ein tredjedel av norsk olje og gass, er heilt ått av staten, Equinor har 66 prosent statleg eigarskap.

Obamas mann

Statskontrollerte selskap treng naturleg nok ikkje taka særleg omsyn til finansmarknaden. Som Jason Bordoff, Obamas energirådgjevar, no dekanus ved Columbia Climate School, som han sjølv har grunnlagt, skriv i Foreign Policy: «Det aller meste av gass- og oljeproduksjonen skjer i regi av statsselskap som ikkje er særleg kjenslevare for aktivistpress og finansinstitusjonar som er opptekne av klima. Om oljeproduksjonen endar opp i verdas leiande oljestatar, kjem det til auka Opec+ (Russland og Opec, red. merk.)-kartellets kontroll over verdas oljemarknader.»

Dette kan få tydelege konsekvensar, meiner Bordoff og mange med han. Wall Street Journal kallar oljepolitikken til Biden og vedtaka til investorane i Chevron og Exxon «USAs energigåve til diktatorar». For sjølv om det meste av verdas oljereservar og -produksjon i mange år har vore kontrollerte av diktatur, har den vestlege oljeproduksjonen vore ein buffer som har hindra oljeprisen i å gå heilt i taket. Dessutan har sjølvsagt vestleg oljeproduksjon ei rolle å spela i ein eventuell krig og som ein del av militær avskrekking.

Bordoff har fleire uroer, men ei av dei største er at han førebels ikkje ser at Vesten reduserer eigen etterspurnad. Han er redd for at prisen går sterkt opp, og at det igjen fører til at velstanden både globalt og i Vesten går ned. Og vert Vesten fattigare, har vi mindre ressursar til å skapa klimavenleg teknologi. Han meiner at det å strupa dei private vestlege oljeselskapa samstundes som vi etterspør olje og gass, er lite klokt. «Utan av vi samstundes som vi avviklar oljenæringa, reduserer etterspurnaden etter olje, står vi i fare for auka økonomisk, politisk og geostrategisk risiko og tillegg vera ut av stand til å redusera utsleppa i den skalaen som er naudsynt.»

Meir til Russland

Kva gjer så Saudi-Arabia og Russland? Dei aukar investeringane. Som Didier Casimiro, direktøren for Rosneft, den russiske oljegiganten, seier det: «Nokon må fylle tomrommet.» Samstundes som Biden har gjennomført tiltak mot nordamerikansk fossilproduksjon, har han i røynda sagt ja til Russlands gassrøyrleidning til Tyskland, North Stream 2, ei røyrleidning Trump nekta å akseptera.

Men Russland har lenge vore sikre på at dei også i framtida kjem til å ha store eksportmarknader. I november i fjor fortalde Rosneft at dei ville investera 170 milliardar dollar i ny gassproduksjon i Nord-Russland, eit prosjekt som, om det vert vellukka, vert verdas største produksjonsfelt for naturgass innan 2030.

Dessutan kan vi stilla spørsmål om at IEAs reknestykke var ærleg meint, for samstundes som dei publiserer vegkart til nullutslepp, lagar dei prognosar som syner at verdas olje- og gassproduksjon kjem til å auke. I tillegg seier dei i vegkartet at 70 prosent av verdas trong til straum skal verta dekt av sol og vind i 2050, men samstundes vedgår dei at teknologien for lagring av denne energien enno ikkje er oppfunnen eller per i dag ikkje er mogleg å skalera opp i særleg stor grad.

Finansavisen

Rapporten til IEA seier òg at verdas straumproduksjon må doblast frå dagens nivå. Fysikaren Jonny Hesthammer og geologen Halfdan Carstens har i Finansavisen rekna litt ekstra på IEAs prognose og mellom anna sett på arealmengda som må takast i bruk til sol og vind. Globalt må verda kvart år frå 2030 av taka i bruk areal som svarar til fire femtedelar av Noreg til energiproduksjon.

I dei første ni åra etter 2030 må vi byggja tilsvarande verdas noverande største solpark kvar dag, subsidiært setja opp nesten 300 vindturbinar per dag, om vi legg dagens kapasitet til grunn. I tillegg må vi kultivera store mengder jord. Produksjonen av bioenergi må opp 2,5 gonger.

Dessutan må straumnettet i verda, seier IEA, få ein firedobling av fleksibiliteten. Fram mot 2030 må det også kvart år opnast nesten 20 gigantiske batterifabrikkar. Samstundes seier ikkje IEA at alle fossile kjelder er moglege å fasa ut, men dei seier at vi må fanga og lagra utslepp. Dette kjem til å krevja ein årleg lagringskapasitet på 7,6 milliardar tonn i 2050. IEA er opne om at dei er usikre på om det lèt seg gjera. Noreg skal dei neste fem–seks åra nytta 25 milliardar kroner på byggja anlegg som kan fanga 400.000 tonn årleg.

Ein konspirasjon?

Om ein skal tenkja verkeleg konspiratorisk, har kan henda IEA publisert vegkartet for å syna kor avhengig verda er av olje og gass. Å leggja til grunn, som IEA gjer, at 60 prosent av verdas bilsal skal vera elektrisk innan 2030, verkar litt optimistisk. Gruvekapasiteten ser ikkje ut til å vera der.

Det som derimot verkar realistisk, er at dei sju oljesystrene går dårlege tider i møte. Førre fredag bad IEA Opec om å auka oljeproduksjonen, mellom anna av di verdas fattige har fått mykje dyrare mat på grunn av den høge oljeprisen.