Arbeidsliv

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

Over nyttår er det 25 år sidan EØS-avtalen tok til å gjelde. Det er òg snart åtte år sidan det famøse Ap-landsmøtet då 181 av 295 delegatar gjorde opprør mot leiinga, sa nei til meir liberalisering av posttenestene og EUs tredje postdirektiv og tvinga fram den fyrste norske reservasjonen mot eit EU-direktiv.

Det gjekk slik: Det kom ingen sterke motreaksjonar frå EU. Delar av EØS-avtalen vart heller ikkje sett ut av kraft, slik reservasjonsparagrafen i avtalen opnar for. EU heldt berre fram med å melde at direktivet burde innførast, til ei ny norsk regjering to år seinare trekte reservasjonen og tok direktivet inn i norsk lov. Og både før og sidan er dei fleste andre nye EU-direktiv og -forordningar med EØS-relevans gjorde til norsk lov utan liknande krumspring. Til saman 12.300 EU-rettsakter er tekne inn i norsk lov, ifølgje Utanriksdepartementet.

Til og med datalagringsdirektivet, som var avvist av andre lands domstolar, og som i ettertid er erklært ugyldig av EU-domstolen, vart i 2011 ønskt inn i norsk lovverk av fleirtalet på Stortinget. Vikarbyrådirektivet vart vedteke i 2012, trass i at LO, Unio og YS åtvara om negative konsekvensar for faste tilsette. Lovpakken for ein felles gass- og elektrisitetsmarknad med EU gjekk òg gjennom Stortinget i år, sjølv om både opposisjon og fagrørsle protesterte.

No ulmar det igjen i fagrørsla, og denne gongen er det ikkje eit direktiv eller ein lovpakke motstanden rettar seg mot. Den største avdelinga i Fellesforbundet har gått inn for å seie opp heile EØS-avtalen. Og det er ikkje sikkert det går over like stille som reservasjonen mot postdirektivet.

– Ulempene veg tyngre

Den såkalla avdeling 5 i Fellesforbundet held til i Hordaland og organiserer rundt 6200 arbeidstakarar i industrien. I tal utgjer dei berre 4 prosent av dei 140.000 medlemmene i Fellesforbundet. Men avdelinga var avgjerande for det knappe fleirtalet for EØS-avtalen under Fellesforbundets førre landsmøte i 2015.

Vedtaket i avdelinga gjer det dermed truleg at Fellesforbundet kan gå frå ja til nei til EØS på landsmøtet i 2019. Då er spørsmålet kva som skjer på neste LO-kongress, LOs øvste organ, i 2021.

LO har vore ein viktig forsvarar av EØS-avtalen sidan han vart vedteken i 1992, men motstanden blant dei fagorganiserte har bygd seg opp over tid.

Frå før har LO-forbunda Fellesorganisasjonen, Norsk Transportarbeiderforbund, EL og IT-forbundet og Norsk Lokomotivmannsforbund vedtak imot EØS-avtalen, medan Handel og Kontor og Norsk Nærings- og Nytelsesmiddelarbeiderforbund (NNN) har vedtak som opnar for å gå inn for endringar av avtalen. Med Fellesforbundet inkludert står dei EØS-kritiske forbunda for over 35 prosent av medlemsmassen i LO.

Legg ein til at Fagforbundet, som er LOs største forbund, tidlegare har gjort vedtak om å ta arbeidslivet ut av EØS, kan EØS-motstanden blant LO-medlemmene no vere endå høgare.

Fellesforbundet, som representerer industri-, bygg-, anlegg-, hotell- og restaurantbransjen, er dessutan rekna som ein viktig premissleverandør for EØS-standpunktet i LO. Roar Abrahamsen, som leier Fellesforbundets avdeling 5, har sjølv vore ein ihuga forsvarar av EØS-avtalen.

– Eg har forsvart EØS-avtalen både på landsmøta våre og på LO-kongressen og meiner marknadstilgangen og dei like konkurransevilkåra i EØS er ein stor fordel for oss. Men no er begeret fullt. Ulempene for arbeidslivet veg tyngre enn fordelane. Eg er ikkje villig til å ofre alt av seriøst arbeidsliv og ein seriøs arbeidsmarknad i Noreg. EØS-avtalen har vorte ein verktøykasse arbeidsgjevarane, NHO og Norsk Industri brukar for å drive gjennom låglønskonkurranse og det vi kallar sosial dumping, seier han.

Går mot Høgsterett

Det som har fått det til å renne over, er at forvaltingsorganet Tariffnemnda tidlegare i haust gav etter for krav om at arbeidsgjevarar ikkje lenger skal vere pålagde å betale reise, kost og losji for arbeidstakarar ved reiser utanfor Noregs grenser. Både tingretten, lagmannsretten og Høgsterett har slått fast det motsette, men NHO klaga saka inn for EFTAs overvakingsorgan ESA og fekk støtte der. ESA meinte avgjerda frå Høgsterett var i strid med EØS-avtalens reglar for såkalla utstasjonerte arbeidstakarar.

I eit brev til ESA i 2014 omtalte den norske regjeringa saka som ei av dei to viktigaste og mest politisk sensitive sidan Noreg gjekk med i EØS. No vert norsk lovverk endra etter direktivet.

Abrahamsen meiner vedtaket undergrev legitimiteten til norsk Høgsterett og kjem til å forverre konkurransesituasjonen mellom bedrifter med og utan tariffavtale og gjere det billegare å nytte innleigd og importert arbeidskraft. Ein siger for det uorganiserte arbeidslivet.

– Vi ser alt i dag at lokale bedrifter med lokalt busette tilsette vert utkonkurrerte av billeg, importert arbeidskraft. Dette vedtaket kjem til å forverre konkurransesituasjonen kraftig, seier han.

Han meiner denne utviklinga trugar både frontfagsmodellen – som vil seie at den konkurranseutsette industrien leiar an i lønsoppgjera – og det nære samarbeid mellom partane i arbeidslivet og styresmaktene.

– Ny situasjon

Reise-, kost- og losji-saka er likevel berre eit siste av fleire utviklingstrekk i feil retning, ifølgje Abrahamsen.

Motstanden mot EØS-avtalen i Fellesforbundet handlar òg om LO-kollegaene i Norsk Transportarbeidarforbund, som i 2016 mista høve til tariffavtalar med fortrinnsrett til losse- og lastearbeid i hamner. Høgsterett kom til at tariffavtalar som gjev hamnearbeidarar fortrinnsrett, er i strid med den frie etableringsretten i EØS-avtalen.

Det handlar òg om den frie flyten av arbeidskraft og tenester som følgjer av EUs tenestedirektiv frå 2009, i kombinasjon med frislepp av vikarbyrå og bemanningsbransje etter vikarbyrådirektivet, som tok til å gjelde i Noreg i 2013.

– Bemanningsbransjen var sleppt laus frå før 2013, men etter at direktivet kom, har det vorte ein heilt annan situasjon. Særleg i bygg- og anleggsbransjen i Oslo, som har fått dei negative konsekvensane raskast, men vi ser det òg her i Hordaland. Og det smittar over på industrien, seier han.

Ein rapport Manifest Analyse laga for Fellesforbundet i 2015, fortel at talet på fast tilsette fagarbeidarar hjå dei største entreprenørane i byggjebransjen i og rundt Oslo vart meir enn halvert frå 2007 til 2015, medan bruken av innleigd arbeidskraft frå bemanningsbyrå i byggjenæringa i same periode var mangedobla. Rapporten, som er attgjeven av stiftinga De Facto – Kunnskapssenter for fagorganiserte, fortel òg at det var nesten berre utanlandske statsborgarar blant dei som vart leigde inn via bemanningsbransjen.

– Kan vere i spel

Idar Helle, som er arbeidslivshistorikar og utgreiar i DeFacto, seier utviklinga med fleire bemanningsføretak og meir innleigd arbeidskraft etter tenestedirektivet og vikarbyrådirektivet er det som i størst grad har fått tillitsvalde i fagrørsla til å skifte standpunkt til EØS-avtalen.

– Den store tilstrøyminga av austeuropeisk arbeidskraft har sett løns- og arbeidsvilkår under press og skapt større og større diskusjonar i ulike forbund i LO, seier han

Han trur òg debatten om ein felles gass- og elektrisitetsmarknad og tilslutninga til det overnasjonale energibyrået Acer tidlegare i år kan ha gjeve fleire eit nytt syn på avtalen.

– Acer-saka har forskyvd diskusjonane og styrkeforholda internt i LO og forbunda. Før hadde dei som forsvarte avtalen og ønskte å vere i avtalen, overtak, men det overtaket kan vere i spel no, seier han.

Skuldar på regjeringa

At det har spreidd seg ei viss uro blant EØS-forsvararane, er òg tydeleg. Dei siste vekene har LO-leiaren, leiaren i Fagforbundet og fleire Ap-politikarar vorte siterte på det som kan sjå ut som ein koordinert bodskap om for å vende den aukane misnøya med EØS-avtalen mot regjeringa og NHO.

Mette Nord i Fagforbundet kan sjølv ikkje garantere for støtte til EØS-avtalen, men seier ifølgje Klassekampen at det er «regjeringa og NHOs politikk som er årsaka til bekymringa som slår inn i LOs tillitsmannsapparat».

LO-leiar Hans-Christian Gabrielsen har sagt at regjeringa gøymer seg bak EØS-avtalen i sin iver etter auka privatisering og kommersialisering, og at NHO gjennom å ta omkampar om avgjorde saker, medverkar til å undergrave oppslutninga om avtalen blant LO-medlemmene.

– Ser LO-leiinga sjølv ingen problem med EØS-avtalen?

– Eg ser ikkje noko alternativ til EØS-avtalen, men det er klart at avtalen byr på utfordringar, svarar LO-sekretær Terje Olav Olsen.

– Før har vi klart å løyse problema gjennom trepartssamarbeidet. Det finst eit stort handlingsrom i EØS-avtalen, men det må politisk vilje til for å bruke det. Og det er ikkje uavhengig av regjering. Vi vart samde med Ap om korleis vi kunne handtere postdirektivet, til dømes. No skyv regjeringa EØS-avtalen framom seg i sakene som handlar om norsk arbeidsliv.

– Men de fekk ikkje Ap med dykk på å hindre vikarbyrådirektivet.

– Nei, der var vi usamde. Men i dag ser vi eit Ap som er mykje nærare LOs politikk enn før.

– Har LO-leiinga forståing for vedtaket i avdeling 5 i Fellesforbundet?

–?Eg skjønar godt at medlemmene våre vert frustrerte når dei får servert omkamp etter omkamp frå NHO, samstundes som regjeringa ikkje legg betre til rette for gode løysingar her heime.

– Tariffnemnda kunne kome til same konklusjon med ei Ap-leidd regjering. Kva meiner du dagens regjering kunne gjort?

– EØS-avtalen og internasjonale avtalar må òg arbeidast med i trepartssamarbeid. Vi kunne sett oss ned saman og løyst problema slik som før, arbeidsgjevarane, regjeringa og LO. Det vel regjeringa som oftast ikkje å gjere.

–?Kva synest du generelt om utviklinga i norsk arbeidsliv med EØS-avtalen?

– Uavhengig av EØS-avtalen er det eit hardt press mot norsk arbeidsliv, men eg meiner det kjem av at regjeringa ikkje legg til rette for eit anstendig arbeidsliv og er passiv når det gjeld å setje inn tiltak mot sosial dumping. Regjeringa brukar ikkje handlingsrommet i EØS-avtalen. Då oppstår den situasjonen vi er i no.

– Førebyggjer ikkje

Abrahamsen er òg overtydd om at Noreg politisk kunne motarbeidd utviklinga som møter motstand i fagrørsla, men han trur det må meir til enn lovnader om å «bruke handlingsrommet betre» for å vere sikra EØS-støtte frå LO.

– No har vi vorte møtte med dette handlingsrommet som skal brukast betre, kvar gong det er bråk. Skal politikarane klare å snu trenden, må dei i det minste klare å identifisere dette handlingsrommet, møblere det og ta det i bruk. Det har dei ikkje gjort enno. Vi er sjølvsagt glade for at Stortinget har vedteke ei kraftig innstramming i høvet til å leige inn arbeidskraft frå nyttår, men det er berre medisin for å bøte på sjukdomen vi fekk inn gjennom vikarbyrådirektivet, det førebyggjer ikkje.

– Men det vil altså seie at vi ikkje treng å melde oss ut av EØS?

– Eg håpar politikarane ser problema og er villige til å gjere noko for å hindre dei. Gjer dei ikkje det, kjem EØS-motstanden berre til å vekse. Dei kan stå der i media å fortelje kor viktig avtalen er, og kor mykje vi kjem til å tape om vi går ut, men så lenge folk ute på arbeidsplassane opplever negative konsekvensar av avtalen på kroppen kvar dag, er det mykje sterkare vitnemål enn å høyre på dei som forsvarar avtalen same kva, seier Abrahamsen.