Andreas Hompland

hompland@online.no

Bandwagon-effekten er at folk flest tar til seg trendar og stilartar, handlingar og haldningar fordi så mange andre gjer og meiner det same. Den for tida allmenne sanninga kjennest personleg, fornuftig og naturleg. Det er ikkje berre greitt å stå att på perrongen når pendlartoget går.

Fenomenet er sjølvforsterkande, men også flyktig. Bobler blir haussa opp av mediemerksemd, og sosiale medium skrur opp farten mange hakk. Også dei som ikkje vil vera med, kan koma til å henga seg på. Ein bruker det medvitet ein har, også om det er falskt, kjensle­drive, situasjonsbestemt eller bygger på tilfeldig samanraska informasjon. Det er som i religiøse vekkingsbølgjer der mange ser lyset saman og på same tid, vender om og trur dei kan gå på vatnet.

BANDWAGON-EFFEKTEN er allmenne kulturelle og sosial­psykologiske mekanismar på alle felt av samfunnslivet, og i teoriar og modellar i mange fag. Motebransjen er sjølve erkedømet. I makro- og mikroøkonomi forklarer det sterke og raske svingingar i etterspurnaden etter varer og tenester. På børsen er det sjølve kjernen i spekulasjonane. I medisin og kosthald kryr det av skiftande diagnosar med oppskrytte og kostbare behandlingsformer som kjempar om hegemoniet. I fotballverda får vinnande lag medgangssupporterar.

MEN HER HANDLAR det om politikk, parti og veljaråtferd. For partia er det ein styrke å ha gode meiningsmålingar og kjenna valvinden i ryggen. Å vera på vinnarlaget mobiliserer snille onklar til donasjonar og aktivistar til frivillig innsats.

Veljarar kan endra preferanse når eit parti har populære kandidatar eller frontar ei potent sak. Når folk ein omgåst og normalt låner øyre til, er på vandring, må ein tenka seg om. Det er freistande å vera med på ei prøveferd, også for ikkje å skilja seg ut.

Bandwagon-effekten gjer si største gjerning i den lilla og flytande midten, men også til høgre og venstre – om det er bompengar i folkets parti og distrikta, eller Nato i SV og Ukraina-våpen i Raudt. Folkets leiarar må følgja sitt veljarfolk.

Den omvende bandwagon-
effekten fortener eit innskot: å unngå å gjera eller lika noko fordi det er populært i den konforme, kompakte og konsensussøkande majoriteten. Det kan kallast snobb-effekt.

DEN BOKSTAVELEGE tydinga av bandwagon er ei vogn som fraktar eit musikkensemble i ein parade, på tivoli eller sirkus. Som politisk fenomen skriv det seg frå valkampen i USA i 1848, då den populære sirkusklovnen Dan Rice inviterte den litt bleike presidentkandidaten Zachary Taylor til å bli med på bandvogna hans. Det vekte stor merksemd og gjorde Taylor så kjend og populær blant fok flest at konkurrentane kasta seg på liknande vogner. Det blei eit normalt innslag i valkampar, som fenomen og metafor.

I 1900 drog William Jennings Bryan det eit hakk vidare og reiste rundt i eit spektakulært pynta valtog med massemøte, politiske appellar, musikk og anna underhaldning. Dei mest oppglødde kunne stiga om bord på toget og bli med til neste stemningsfulle folkemøte. Då gjekk «jump on the bandwagon» over til å bli brukt nedsetjande om politikarar og veljarar som lét seg fanga av stemninga utan å tenka over kva dei var med på og knytte seg til.

I NORSK VALFORSKING er bandwagon-effekten ein kjær metafor for å forklara valskred der vandrande veljarane blir tatt av sterke valvindar. I den bergenske provinsen av statsvitskap laga dei ei strålande omsetting med lokal vri: «rævadiltar-effekten».

Bogekorps er ei erkebergensk greie for gutar og unge menn. Våren og 17. mai er høgsesong, med trommer, faner, uniformer og marsjering i bataljonar med militær organisering. I bakgrunnen spøker «gamlekarane» som strenge tradisjonsberarar.

Dei som er for unge til å bli tatt opp som soldatar i bogekorps, men som aspirerer til ein flik av den sosialt integrerande krafta i det strøksbaserte fenomenet, samlar seg bak bogekorps som øver og paraderer. Dei er rævadiltarar.

DEI SOM LURER på kva slags mysterium som gjer at Høgre kan stiga til det symbolske 36,9, bør minnast på rævadiltar-effekten. Dei må heller ikkje gløyma Matteus (25,29), meiner Byråsjefen: «For den som har, han skal få, og det i overflod. Men den som ikkje har, skal missa jamvel det han har.» Det som fell, kan siga heilt ned i grunnfjellet, og det som stig, stig endå meir. Til og med i Oslo profitterer Høgre på Erna-vogna, sjølv om dei har levert giftig personstrid med politisk usmak, og sekretariatet driv gjørmebryting med varslingssaker og interne arbeidsmiljøkonfliktar.

BERGENSAREN ERNA Solberg er landets nest mest omtykte politikar, etter den omstridde Abid Raja, men framfor den mykje omtalte Emilie Enger Mehl. Erna er politikkens svar på skiflygaren Maren Lundby. Ho har tyngde og kjem stadig tilbake, nå også photoshoppa på framsida av Veien videre, ei oppskrifts- og kursbok i pragmatisk høgrepolitikk, som ho har levert saman med skugge-skrivaren Lars Øy.

Solbergs Høgre får stadig breiare sakseigarskap, men ho lever ikkje opp til sitt eige motto: «Politikere bør mene noe nytt oftere.» Erna er ikkje visjonær, men vanleg og vedlikehaldsfri. Og kvifor skulle ho prøva å vera noko anna? Ho kan jo sitja relativt stille i den vesle båten på det store havet, kopiera seg sjølv og takka Støre-regjeringa for at ho er folkets favoritt.

Mens veljarane har gløymt hvilkne uløyste utfordringar ho hadde som statsminister. Dei gir henne nostalgisk styringstillegg, kjem diltande i flokk og rad og henger seg på Høgres bandvogn.

Andreas Hompland er sosiolog og skribent.