William Sem Fure

redaksjonen@dagogtid.no

Det er ikkje den beste tida å snakke for høgt om at ein har ei fortid som trålfiskar, nett no. Opptøyane i Finnmark, som Per Anders Todal allereie har skrive godt om, er det siste uttrykket for ein konflikt som har vara ved i gode hundre år. Det står mellom kyst- og havfiskar, og mellom Nord- og Vest-Noreg.

Då eg sjølv reiste «på trålen» for meir enn ti år sidan, ante eg fint lite om desse sakene. Det vart heller ikkje snakka mykje om på «Granit», som var namnet på båten. Den gongen var «Granit» eigd av ein familie frå Vartdal, men båten har seinare vorte seld til reiarlaget Halstensen.

For meg var det ei skilsetjande oppleving, sjølv om det vart med den eine sommarturen til Bjørnøya. Det var linefiskar eg skulle verte, nokre år seinare. Men eg står altså med beina godt planta innanfor havfisket – ikkje så mykje av ideologiske grunnar, men som følgje av bakgrunnen min.

Då reaksjonane på kvotemeldinga melde seg, fekk eg for meg at eg ville prøve å forstå litt betre den konflikten og den bransjen som eg hadde vore ein del av. Så eg sette meg i bilen og køyrde til Ålesund for å snakke med Ronny Vågsholm, driftssjef for Lerøy Havfisk. På vegen stoppa eg i Vartdal, for å sjå om minna stemde med røynda.

Det heile var ein smule skuffande, for det einaste som var att der, var eit nedlagt fryseri og nokre gamle trålnøter på kaia. Tråldørene frå den gamle «Granit» låg der òg. Eg var med på mange utlegg der desse dørene vart sette i sjøen den sommaren. Dørene er det siste som skal ut når trålen går i sjøen, over rampa på hekken – eg hugsar det enno som eit skremmande brak av stål mot stål idet dei small mot skutesida når nota skulle hivast om bord.

Det var ikkje berre Vartdal som var skuffande på denne turen. Då eg kom fram, hadde Vågsholm fått ei hasteinnkalling til lege, så intervjuet gjekk i vasken. Eg enda med å snakke med Leiv Grønnevet i staden. Det var han som hadde ordna meg jobb på «Granit», der han sat i styret ei tid. Han har hatt ein fot innanfor bransjen i nærare seksti år, og det var sånn sett ikkje noko dårleg byte.

Men før eg kom så langt, vasa eg litt rundt utanfor kontoret til Lerøy i Keisar Wilhelms gate, midt i hjartet av Ålesund. Med ein lånt stige klatra eg opp på eit tak i nærleiken av Ålesund Museum. Her hadde eg full oversikt over det ein må kunne kalle eit av dei store maktsentera på Vestlandet.

Her låg heile det havindustrielle komplekset framfor meg: Ålesund rådhus ligg med utsikt over kaia, og denne dagen låg det ikkje mindre enn fire havfiskefartøy, ein laksebrønnbåt og ein supplybåt frå offshorenæringa ved kai. Bygget eg stod på, husar mellom anna Handelsbankens lokale, i tillegg til kontora til Lerøy. Alt dette finn ein altså eit steinkast unna kvarandre, på den flottaste adressa i byen.

«Trålbransjen spelar ei stor rolle i norsk politikk, og det er ei rolle som ikkje berre handlar om fisk.»

Eg tenkte med meg sjølv at dette var eit godt bilete på noko som eg hadde grunda mykje på. For Møre og Romsdal, og særleg Ålesund, er verkeleg noko særeige i norsk samanheng. Her rår det ein heilt eigen kultur – heile plassen er ei høgborg av protestantisk arbeidsetikk.

Ein merkar det godt når ein kjem køyrande sørfrå, at «her skjerpes greiene». Det er verft, industri og båtar overalt, heile vegen frå Ålesund, gjennom Hareidlandet og sør til Åheim, der eg kryssa over til Sogn og Fjordane på vegen heim att.

Ei liknande, men mykje sterkare, oppleving hadde eg den gongen eg reiste ut med «Granit». Under overfarten sat eg i messa, ganske fortapt i denne nye verda, då ein av maskinistane sette seg og tok ein røyk ved sida av meg. «Kor lenge du har drive sjynn, då?» spurde han meg.

Eg var nitten år gamal, og kom rett frå russetida i Asker og Bærum – eg hadde mildt sagt aldri «drive sjynn» før. Som nittenåring var eg ikkje vand med å verte snakka til som ein vaksen arbeidskar, men her vart eg kasta inn i ein kultur der ein forventa ganske mykje meir. Dei andre ungdomane om bord var fullærte fiskarar, med ny bil i garasjen og eiga leilegheit.

Noko av bakgrunnen for kvotekonflikten heng sannsynlegvis saman med denne kulturen. For kontrasten mellom Nord-Noreg og Møre er enorm. Då eg jobba på «Granit», ana eg ingenting om dette, men då eg jobba som linefiskar, hende det at vi gjekk inn til Båtsfjord i Finnmark for å mellomlosse.

Skipperen pla alltid seie på vegen inn at vi måtte gjere det klart at vi var frå Stad, ikkje frå Ålesund. Dersom lossarane fekk det for seg at vi var frå trålbyen, kunne mykje av godviljen forsvinne. Ein slik openlys konflikt var ikkje noko eg hadde venta meg eller høyrt om andre stader.

Kvotefordelinga mellom kyst- og havfiskarane er noko av eit unnatak i norsk politikk – på mange måtar ein rein interessekonflikt mellom store og små aktørar, og mellom Vest- og Nord-Noreg. Det er ikkje ofte konfliktar her til lands er så klare og oppe i dagen som her. Det er ei tilsynelatande enkel sak som handlar om kven som skal ha tilgang på fisken.

Men i røynda er det naturlegvis alt anna enn enkelt. Då eg snakka med Leiv Grønnevet, som òg har vore statssekretær i Fiskeridepartementet, hevda han at det ikkje var godt å seie om det eigentleg var ein fordel å kjenne til for mykje av bakhistoria til konflikten. Mykje av saka er så historisk innfløkt at ein kan verte så forvirra at ein veit korkje att eller fram.

Dessutan lever størstedelen av folka her til lands korkje på Vestlandet eller nord for Trondheim. Og fiskerinæringa har på si side vore gjennom gode hundre år med intensiv effektivisering.

Ei av følgjene er at sjølv om fiskeeksport er ein stor del av økonomien vår, er det svært få som er direkte innblanda i næringa. Lerøy Havfiske, det største reiarlaget for trålarar i Noreg, har til dømes berre ti trålbåtar i flåten. Det er med andre ord ikkje mange menneske som står bak dei over hundre tusen tonna torsk som vert eksporterte kvart år.

Sidan sekstitalet har både den havgåande og den kystnære flåten vore gjennom drastiske såkalla struktureringar, som vil seie at staten har drege inn kvotane og fordelt dei om på færre båtar. For kvar slik runde forsvinn ein del av flåten og kjem venteleg aldri att. Slik står ein att med færre fiskarar for kvar generasjon, som følgje av både politisk styrt strukturering og meir tilfeldige enkeltsal av kvotar.

Når ein fiskar eller ein reiar sel ein kvote, inneber det som regel at kvoten vert lagd til ein annan båt som allereie har ein eller fleire frå før. Den første båten vert då seld til utlandet eller sett på land, og slik vert det heile tida færre båtar.

Draumen om å late «dei tusen sjarkar blomstre» er noko mange har hatt som ideal, men det er altså ikkje lett å gjennomføre på grunn av kappløpet om å henge med i den rivande teknologiske utviklinga. Med moderne utstyr og fartøy kunne så å seie alle ha fiska meir enn dei no har kvotar til. Driven går dimed ustanseleg i retning færre og færre fiskarar. Det er ikkje berre trålfiskarane som driv sjarkfiskarane ut av marknaden, men òg andre sjarkfiskarar.

Noko av tanken bak den norske fiskeripolitikken var opphavleg at hav- og kystflåten skulle utfylle kvarandre. Der kystflåten historisk sett var avhengig av innsiga av skreien til gjevne årstider, kunne til dømes trålarane følgje fisken også utanfor sesongen, eller drive fiske på heilt andre plassar, slik som Grønland og Island. Slik ville ein sørgje for at fiskemottaka i Nord-Noreg kunne få jamn tilgang på råstoff til foredling gjennom heile året.

Tanken var tufta på ein gamal draum om effektivisering og rasjonalisering. Det skulle verte mogleg å gå bort frå fleirsysleriet som kystfolket alltid hadde drive med. I staden skulle ein få profesjonelle fiskarar og filetarbeidarar på fulltid. Slike stormannstankar hadde norske embetsmenn gått med heilt sidan dansketida. Men det vara ikkje lenge før båtane fekk så gode fryseri at leveringa til filetfabrikkane ikkje lenger baud på nokon fordel for trålarane.

Mellom anna difor er problemet med leveranse i dag eit heilt anna enn den gongen. Det er ikkje lenger slik at ein ikkje har nok råstoff – spørsmålet er kor det skal leverast. Nordlendingane og finnmarkingane vil som kjent at ein mykje større del skal leverast i nord, medan havfiskarane heller ønskjer å levere lenger sør – tettare på den europeiske marknaden og med færre mellommenn.

No finst det dei som hevdar at kystflåten åleine har så stor kapasitet at han kunne ha fiska så å seie heile den samla torskekvoten – inkludert den delen som no fell til havflåten. Enkelte, som Steinar Eliassen i Norfra, har til og med stilt spørsmålet om vi treng trålflåten i det heile teke. Dei moderne sjarkane er overbygde, og mykje større enn dei historiske kystfartøya.

Med slike hjelpemiddel som ekkolodd, hydrauliske spel og kraftblokk kan dei fiske enormt mykje. Likevel er det berre eit fåtal av kystfiskarane som kan ha det som fulltidsjobb, sidan kvotane deira er så små at dei vert fylte på berre nokre månader.

Mykje av dei same tilhøva rår i havflåten. Også her har så å seie alle fartøya større kapasitet enn dei har kvotar. I tillegg har fleire og fleire trålarar så store lasterom og så store fabrikkar og fryseanlegg at det ikkje gjev økonomisk meining for dei å levere fersk fisk til foredling på land. Å levere fangsten på eit lite mottak nordpå er ofte upraktisk, og gjerne dårleg butikk.

Slikt er frustrerande når ein driv i ein bransje der ein konkurrerer knallhardt på ein internasjonal marknad. Samanliknar ein til dømes med danske og færøyske båtar, har dei ofte ein mykje større margin, sidan dei har mindre restriksjonar og ofte større kvotar per båt. Skal ein halde seg mot noko slikt, vert forpliktingane nordpå fort oppfatta som ein hemsko.

Då eg snakka med Steinar Eliassen, spurde eg han mellom anna kvifor kystfiskarane ikkje har vunne gjennom med dei politiske krava sine. Svaret hans var at havfiskarane har hatt enormt gode interesseorganisasjonar og drive politikk på eit vis som kystflåten ikkje har fått til. Dette er naturlegvis òg noko av grunnen til at møringane verkar så provoserande for dei nordpå.

Dei står ikkje berre overfor ein motstandar som har motstridande interesser, men ein heilt annan organisasjon og kultur. Det stemde godt med inntrykket mitt. Seinare, då eg stod på taket til Handelsbanken og såg ned på kaia, fekk eg ei kjensle av å sjå på eit utruleg velfungerande maskineri. Ein skal kan hende passe seg for klisjeane, men det er unekteleg ein lang veg mellom rorbua og Keisar Wilhelms gate.

Noko som òg byggjer opp om denne kjensla, er storpolitikken i det heile. Trålbransjen spelar ei stor rolle i norsk politikk, og det er ei rolle som ikkje berre handlar om fisk. I dag er Noreg ein stor og moderne havnasjon, men gjennom heile dansketida og langt utpå 1800-talet låg vi langt bak land som England, Sverige og Nederland på fiskeri.

Desse hadde byrja med havfiske i dekte båtar allereie på 1500-talet, og det var i stor grad dei som utforska det vi no tenkjer på som norske farvatn. Sjølve namnet på Nordsjøen, rett utanfor dørstokken vår, er ikkje opphavleg norsk, men kjem frå det nederlandske Noordzee. Å få i stand eit norsk havfiske var difor eit spørsmål om nasjonal prestisje for det unge Noreg.

Ein del av denne prestisjen sit enno att og er mellom anna eit viktig moment for trålbransjen. Det er ikkje berre fiskeri- og distriktspolitikk som blir teke høgde for når kvotefordelinga skal avgjerast. Ein vesentleg del er òg suverenitetsspørsmålet.

Det er lite truleg at ei norsk regjering nokon gong vil gjere ei så drastisk omfordeling som kystflåten ønskjer. Til det spelar den havgåande flåten ei altfor stor rolle i stormaktsspelet vi har gåande med til dømes Russland i nordområda.