Arbeidsliv

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

I desse dagar sig skreien inn mot kysten i Nord-Noreg for å gyte, slik han har gjort gjennom tusenår. Men kven skal ta imot han? Koronaviruset har til fulle vist kor avhengig det norske samfunnet er av importert arbeidskraft. Det gjeld ikkje minst fiskeindustrien, som ikkje lenger kan fungere utan arbeidarar frå Aust-Europa.

I januar kom det naudrop frå nord om at innreiserestriksjonane på grunn av pandemien kunne setje skreisesongen i fare. «Hvis dette varer lengre enn 14 dager, vil det ha dramatiske konsekvenser for lofotfisket», åtvara Kjell Ingebrigtsen, leiar i Fiskarlaget, sist veke. Berre til Lofoten og Vesterålen er det venta nærare 4000 utanlandske arbeidarar, flest frå Polen, Litauen og Romania. Og sjømatbedriftene har vore lite interesserte i å hyre arbeidsledige nordmenn i denne knipa.

Lys i husa

Denne krisa har vekt reaksjonar. For det første er pussig at det ikkje lenger finst arbeidskraft i Noreg som kan handtere skreisesongen, med sin tusen år lang tradisjon. I tillegg har det lenge vore eit munnhell at fiskeindustrien sikrar lys i husan i Nord-Noreg, og at mykje av busetnaden langs kysten nordpå avheng av fiskeforedlinga. Men stemmer dette om austeuropearar gjer storparten av arbeidet, og ein stor del av arbeidsstokken blir flogen inn og ut av Norwegian?

Her skal det seiast at fiskeindustrien ikkje er unik: Ei rekkje norske næringar har gjort seg avhengige av arbeidskraftimport dei siste åra. Men ingen annan industri blir på same vis trekt fram som livsviktig for busetnaden i ein landsdel. Og fiskeindustrien har i tillegg nokre særtrekk som har vore der lenge før EØS-utvidinga i 2004 for alvor opna opp for arbeidsinnvandringa frå Aust-Europa. Den historia er verd å sjå nærare på.

Krigsfangar

Frå gammalt har handsaminga av fisken på land gjerne vore arbeid for kvinner og ungar, og det har kasta lite av seg i pengar. Dette mønsteret heldt seg inn i nyare tid: Både i klippfisknæringa som vaks fram på 1700-talet og i hermetikkindustrien på slutten av 1800-talet var barnearbeid utbreidd og betalinga elendig. Og da den moderne filetindustrien kom til Noreg i 1940-åra, var det med utanlandsk arbeidskraft av eit særskilt slag: Dei første filetfabrikkane her i landet vart etablerte av dei tyske okkupantane, som let sovjetiske krigsfangar stå for fileteringa ved fleire av anlegga.

Etter krigen ville Arbeidarpartiet modernisere Nord-Noreg, og fiskeindustrien stod sentralt. Det statseigde selskapet Finotro, etablert i 1951, bygde ei rekkje store filetfabrikkar i Troms og Finnmark for å lage betre betalte eksportprodukt av fisken og tilby heilårs lønsarbeid til lokalbefolkninga – ikkje minst kvinnene. Men det viste seg vanskeleg å få nok arbeidskraft innanlands, særleg i skreisesongen og på sommaren, når mange nordmenn ville ha fri. Alt i 1950-åra vart det difor skaffa arbeidskraft frå andre nordiske land til filetfabrikkane. Særleg kom det mange damer frå Finland, og Finotro og privateigde Findus etablerte eit eige rekrutteringskontor i Rovaniemi.

Findus-fabrikken i Hammerfest nøydde seg ikkje med å rekruttere frå Norden, men lokka til seg eventyrlystne studentar frå heile verda. «De mest fjerntliggende representanter kommer fra New Zealand, Persia og Kuwait, men også India og USA er representert. Sist sommer var det 123 studenter fra 23 land», skreiv Finnmark Dagblad i 1961.

Globale Finnmark

Og globaliseringa av fiskeindustrien har halde fram, i stadig nye variantar. I 1980- og 1990-åra vart flyktningar frå Sri Lanka eit vanleg innslag langs filetlinene i Finnmark, og i 1996 budde det 280 tamilar i Vardø – nesten 10 prosent av folketalet. Med sine mange mottak og foredlingsanlegg vart Vardø ein særs kosmopolitisk stad. Ein filetfabrikk som opna på Svartnes i Vardø kommune i 2002 hadde tilsette frå 19 ulike nasjonar. Men det var småtteri mot Havprodukter i Båtsfjord, som i 1998 hadde 230 arbeidstakarar frå 38 nasjonar.

Dei siste døma er ikkje typiske, men dei fortel at norsk fiskeindustri gjennom mange tiår har hatt problem med å skaffe seg nok arbeidskraft innanlands. Og så kom det store rykket med EU-utvidingane i 2004, da Polen og dei baltiske statane kom inn i den indre marknaden, og 2007, da mellom anna Romania vart med. I 2003 utgjorde nordmenn 88 prosent av dei fast tilsette i fiskeforedling her i landet, syner tal frå forskingsinstituttet Nofima. I 2018 var berre 49 prosent av dei fast tilsette norske, medan meir enn kvar tredje av dei fast tilsette kom frå Aust-Europa. I tillegg kjem dei mange sesongarbeidarane frå utlandet, som truleg tel kring 5000 årleg. I dag er altså ein klar majoritet av arbeidarane i norsk fiskeindustri utanlandske –?truleg mellom to tredelar og tre fjerdedelar, ifølgje Nofima-forskar Edgar Henriksen. Dei let seg ikkje erstatte i ei handvending.

Dumping

Men kvifor har det blitt slik? Mykje av forklaringa er nok den same som i 1950-åra: Fiskeindustrien har store sesongvariasjonar, behovet for arbeidskraft svingar, og den uvissa gjer bransjen mindre attraktiv for norske arbeidarar. Og for bedriftene er det lettare å hyre inn polakkar og litauarar gjennom rekrutteringsbyrå når ein treng det, enn å halde seg med faste lokalt tilsette som ein må permittere når det er dårleg med råstoff eller marknaden sviktar.

I tillegg fekk ein del av arbeidarane frå Aust-Europa elendige arbeidsvilkår i norsk fiskeindustri, med ussel løn og ekstremt lange skift. I 2014 avslørte NRK at rumenske arbeidarar ved ei fiskebedrift arbeidde opp mot 18 timar i strekk. Men i dag skal det ikkje vere mykje å spare på å hyre arbeidarar frå andre land – i alle fall i teorien. I 2015 fekk fiskeindustrien ein allmenngjort tariffavtale, det vil seie at norsk tariffløn og arbeidsvilkår skal gjelde for alle arbeidsfolk i industrien – også dei innleigde. Og lønsnivået i fiskeindustrien ligg berre litt under snittet i norsk industri elles, det er høgare enn i mange andre næringar – og skyhøgt over landbruk og gartneri.

Men ikkje alle selskap følgjer tariffavtalen. I 2019 gjennomførte A-krimsenteret i Nordland ein kontroll ved 20 fiskebedrifter i Lofoten og Vesterålen, og dei fann brot på regelverket ved 19 av dei. Ved åtte av fiskebruka vart det betalt mindre enn minsteløn, og i eitt tilfelle var timeløna på 40 kroner. Det vart òg avdekt ulovleg lang arbeidstid – på det verste skal folk ha jobba i 32 timar i strekk, skreiv Dagbladet. Og somme stader måtte arbeidarane betale grov overpris for ussel innkvartering.

Små marginar

Sjølv om dei verste døma ikkje er representative for fiskeindustrien, har slike historier neppe gjort næringa meir attraktiv for norske arbeidstakarar. Og det er ikkje lett å sjå for seg ei vesentleg heving av lønsnivået som kunne gjere jobbane meir attraktive for nordmenn. Marginane er svært små, for fiskeindustrien har hatt låg lønsemd gjennom mange tiår. Verst har det vore i filetindustrien: Satsinga på fryst filet i store fabrikkar, som i 1950-åra vart sett på som sjølve framtida, har stort sett gått i minus dei siste 70 åra. Meir tradisjonelle produkt som klippfisk og tørrfisk har som regel litt betre marginar, men heller ikkje dette er noka gullgruve. Og fiskeindustrien som heilskap har stort sett berre gått hårfint i pluss dei siste 25 åra, syner tal frå Nofima – trass i ein rik tilgang på fleksibel arbeidskraft frå dei nye EU-landa.

Men slik er lagnaden for mykje industri i eit høgkostnadsland som Noreg. Kanskje er det spesielle med fiskeindustrien at han framleis sysselset mange tusen menneske her i landet. Ei interessant samanlikning er hermetikkindustrien, som lenge var ein stor bransje langs kysten. På det meste var det kring 200 hermetikkfabrikkar i Noreg, og dei fleste laga produkt av brisling og annan sjømat. Men marknadssvikt og stigande norsk løns- og kostnadsnivå frå 1970-åra og utover utraderte heile bransjen. Lønspresset i den oljefyrte norske økonomien gjer livet vanskeleg for all konkurranseutsett industri – inkludert fiskeforedling.

Råvareeksport

Det som har berga såpass mykje av fiskeindustrien, er sjølvsagt nærleiken til ressursane. Men den fordelen er mindre enn han var. I 1960 sa Ap-strategen Erik Brofoss til Fiskaren at Nord-Troms og Finnmark hadde «de beste forutsetninger, ikke bare i vårt land, men kanskje i hele verden, for en rik framtidig vekst på basis av foredling av fisk», fordi dei hadde «kortere avstand frå de store fiskefelter enn noe annet område.»

Framleis er sjølve fisken svært verdifull – truleg meir enn nokon gong, i ei verd med aukande folketal og avgrensa fiskeressursar. Men med effektiv fryseteknologi og billeg transport er ikkje nærleiken til fiskefelta like viktig. Arbeidskostnader veg tyngre. I 2018 vart 42 prosent av all norskfanga torsk send uforedla ut av landet, opp frå berre 1 prosent 30 år tidlegare, synte tal frå Sjømatrådet. Dette er stikk i strid med det politiske målet om meir foredling innanlands. Enda verre er det med laksen: 84 prosent av norsk laks blir eksportert heil, dels fordi EU legg 20 prosent toll på foredla fisk. Og det er òg ein grunn til at norsk fisk gjev grunnlag for mellom 20.000 og 30.000 arbeidsplassar i EU, langt fleire enn i norsk fiskeindustri. I tillegg skaper torsk frå Noreg eit ukjent tal arbeidsplassar i Austen: I 2019 gjekk det nesten 30.000 tonn fryst torsk frå Noreg til Kina for filetering. Skrei frå Lofoten, Vesterålen og Finnmark sikrar truleg at det lyser i mangt eit hus i Shandong.