Lytt til artikkelen:

Landbruk

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

I nasjonalbudsjettet kom Finansdepartementet med eit hjartesukk over landbrukspolitikken: «En for sterk prioritering av inntektsmuligheter har ført til oppbygging av overkapasitet og overproduksjon i flere produksjoner. Det bidrar til dårligere inntekter, økte kostnader, lavere verdiskaping og svekket konkurransekraft. Lite effektiv bruk av ressurser svekker både grunnlaget for landbruk over hele landet og annen måloppnåelse i landbrukspolitikken.»

Det er i og for seg ikkje uventa at Finansdepartementet meiner dette, det har aldri vore særleg nøgd med landbrukspolitikken. Men det som kanskje er meir uventa, er at sitatet er henta frå Landbruksdepartementet, nærare bestemt Stortingsproposisjon 120 S (2018–2019). Der har Landbruksdepartementet gått gjennom politikken som har vore ført dei siste ti åra, i røynda sidan 2014. For vi som er interesserte i landbrukspolitikk, hugsar at då fekk Sylvi Listhaug gjennom ein ny modell. Produksjonen skulle sleppast fri, heiltidsbønder med store bruk vart prioriterte, kvotetak vart oppheva, og investeringane skulle gå til dei som ville satsa stort. No skulle det produserast meir.

Gjekk ikkje så bra

Så korleis har det gått? Her høyrer det med å nemna at folkesetnaden i Noreg var på 4,86 millionar i 2010, no er han på 5,37 millionar. Auken har altså vore på over 10 prosent. Resultatet av landbruksrevolusjonen, kvotefrislepp og stadig større bruk har late venta på seg. «Det siste tiåret har det samlede produksjonsvolumet i jordbruket økt med 3,0 pst.» Folketalsauken har vore mykje større enn auken i produksjon av mat. Nordmenn et altså i gjennomsnitt ein god del mindre norsk no enn for ti år sidan.  

Dessutan er kraftfôret ikkje alltid så norsk heller lenger. I 1997 var 100 prosent av feittet i kraftfôret norsk. I 2018 var den tilsvarande delen 52 prosent. I tillegg treng dyr protein, skal dei veksa snøgt og få musklar. Proteindelen har gått frå 49 prosent i 1997, til 4 prosent i 2018. Det med protein handlar mykje om at Stortinget ikkje lenger ville taka alt av kaloriar frå dyr og fisk i bruk. I 2003 og så i 2010 la dei av etiske grunnar ned forbod mot kjøtmjøl og fiskemjøl i dyrefôr. Dyr skulle ikkje kunna eta dyr. Ja, vi kunne ha produsert meir av både protein og feitt, men det ynskjer ikkje politikarane av di feitt- og proteinrike plantar konkurrer med korn om den beste jorda. Kvifor vi fekk det til så mykje betre i 1997, gjev meldinga rett nok ikkje noko svar på. Det vi i alle høve kan slå fast, er at norsk oppdrettslaks og norske husdyr no baserer dietten sin på import, slik vi nordmenn i aukande grad også gjer.

Sprikjer i alle retningar

Men det er ikkje til å koma forbi at Stortinget ikkje maktar å seia klart frå om kva dei ynskjer seg frå landbrukspolitikken og norske bønder. Ein samla næringskomité, ja, samla, det inkluderer alle parti, sa for fire år sidan dette: «Komiteen viser til at norske bønder over tid har hatt høyere produktivitetsutvikling enn de fleste andre næringer i Norge. For å nå målene for jordbrukspolitikken må norske bønder fortsette å utnytte gårdens ressursgrunnlag på en effektiv måte.» Her sa i røynda Stortinget at dei vil ha stadig meir produktive bønder. Kva skjer då? Ja, talet på bønder går sjølvsagt ned, og til dels dramatisk. Det inneber i sin tur at færre bygder får ein kritisk masse av bønder. Matproduksjonen vert sentralisert.

Og ja, det er rett at bøndene har hatt ein ekstrem auke i produktivitet. I 1999 var det 82.000 årsverk i landbruket i Noreg, i 2018 var det 44.000. Næringskomiteen vil altså at denne utviklinga skal halda fram for altså å «utnytte gårdens ressursgrunnlag på en effektiv måte». Men kva seier så den same komiteen i neste augneblink, også for fire år sidan? At «ein langsiktig landbrukspolitikk som bidreg til å oppretthalde eit landbruk over heile landet er avgjerande for utvikling av nye næringar i landbruket».

Pose og sekk

Men det går ikkje an å ynskja seg båe delar. Om ein ynskjer høgre produktivitet, er auka realkapital og auka investeringar vegen å gå, nett som Listhaug ynskte seg. Men om ein ynskjer spreidd busetnad, må ein leggja til rette for deltidsbruk, mindre einingar og eit hardt regulert kvotesystem. Som dei anonyme forfattarane av Stortingsproposisjon 120 S (2018–2019) skriv: «Produktivitetsutviklingen i jordbruket skyldes blant annet økt avling og ytelse per produsert enhet, og redusert arbeidsinnsats som følge av teknologiske forbedringer og strukturendringer. Når markedet i hovedsak er avgrenset til innenlands forbruk som vokser lite, betyr det at samlet sysselsetting går ned.»

Men det er i grunnen lite som tyder på at Stortinget verkeleg vil ha spreidd busetnad og utnytta gamal realkapital. Berre i direkte tilskot til meir effektiv drift løyvde Stortinget 644 millionar i 2018, ein oppgang på 6 prosent frå året før. I tillegg kom ei rekkje andre tiltak for auka produksjonskapasitet. Når det er slik, er ikkje det overraskande at landbruksarealet per innbyggjar i Noreg har gått ned med 21 prosent sidan 1997. Og når kvotetak vert oppheva og kvotesal lovleg og oppmuntra, er det heller ikkje overraskande at talet på mjølkeprodusentar dei siste 20 åra har gått frå 22.659 til 7857. Det talet kjem elles til å gå sterkt ned når forbodet mot båsdrift vert innført. I dag er 44 prosent av norske mjølkekyr på bås, dei aller fleste hjå små produsentar.

Marknadstenking?

Kva var så hovudmålet med omlegginga av landbrukspolitikken i 2014? «Det er en del av regjeringens inntektsmål at inntekter for bonden i størst mulig grad skal hentes fra markedet.» Korleis har det gått? «Markedsinntektenes andel av inntektene har falt fra 69,1 pst. i 2016 til 67,4 pst. i 2019», altså kjem meir av inntekta per årsverk i form av direkte statsstøtte. Utviklinga er ikkje uventa. Hovudgrunnen til at norske bønder kan seiast å operera i ein marknad, er importvernet, dette at utanlandske varer får høg toll når dei kjem inn i Noreg. Innanfor dette tollvernet skal så bøndene konkurrera seg imellom, sidan dei på grunn av kaldt klima ikkje kan konkurrera mot andre på pris. Men stadig fleire varer er unnatekne eller har fått lægre toll. I 2010, seier Statistisk sentralbyrå, importerte vi mat og drikkevarer for 36 milliardar, i 2017 for 57 milliardar. Då må norske bønder produsera langt mindre enn dei kunne då tollvernet var høgre og meir omfemnande.

Når ein så samstundes ynskjer meir effektive bønder, jau, då vert det overskot av norskprodusert mat, eller som regjeringa sjølv skriv: «Overproduksjon gir fortsatt betydelige inntektstap.» Og ja, regjeringa vedgår, i det minste indirekte, at det å importera meir mat og drikke fører til at bøndene slit med å verta betre marknadsaktørar: «Det er krevende å øke verdiskapingen i et stagnerende og delvis fallende marked.»

Uklare mål og klima

Men gjer regjeringa noko med den januspolitikken ho sjølv har stått i spissen for? Vel regjeringa å halda fram med den politikken som Listhaug fekk gjennom i 2014, eller vel ho å satsa på mindre bruk og spreidd busetnad og landbruk? «Årets avtale prioriterer små og mellomstore bruk, uten å gjeninnføre tak og ny strukturdifferensiering til ulempe for foretak som har investert og tilpasset seg rammene fra 2014», skriv regjeringa om landbruksoppgjeret for 2019. Dei vil altså halda fram med å gjera fleire ting som slår kvarandre i hel. Norsk landbrukspolitikk kan summerast opp slik på basis av det regjeringa sjølv skriv: auka import, auka satsing på storproduksjon og auka satsing på mindre og mellomstore bruk.

Paradoksa er ikkje avgrensa til sjølve matproduksjonen, dei gjer seg òg gjeldande innanfor klimafeltet, som sjølvsagt får stor omtale i proposisjonen. Denne regjeringa har meldt inn i Parisavtalen at ho vil redusera dei norske klimautsleppa med mellom 50 og 55 prosent innan 2030. Landbruket skal taka sin del. Frå 1997 til no har utsleppa gått ned med 4,2 prosent i norsk landbruk. Problemet med landbruket er at det i praksis er nesten umogleg å få ned klimagassutsleppa utan å leggja ned husdyrproduksjonen. 54 prosent av utslepp kjem frå metan og 33 prosent frå lystgass. 87 prosent av utsleppa frå norsk landbruk kan dimed ikkje elektrifiserast, som er mantraet i alle andre sektorar.  

Ikkje import!

Norsk  landbruk kan dimed berre gje eit stort tilskot til klimareduksjon om regjeringa innfører restriksjonar på kjøteting og mjølkedrikking, eller om vi importerer kjøt og mjølk frå utlandet. Men der er ikkje regjeringa: Ho seier at «nasjonale tiltak ikke skal bidra til flytting av utslipp eller til økte globale utslipp». Det mest CO2-intensive som finst, er ammekyr, sidan det er rein kjøtproduksjon basert på utslepp av metan. Ammekyr treng fem gonger så mykje korn for å laga kjøt som svin per kilo. Dei siste åra har det vore underskot på storfekjøt i Noreg. Det har regjeringa gjort noko med: «(...) gjennom Innovasjon Norge er det gitt støtte til investeringer som tilsvarer en produksjonsøkning over de neste fem årene på om lag 20.000 ekstra ammekyr i markedet.»

Ein sektor av norsk landbruk går elles godt og konkurrer på ein internasjonal marknad nesten utan subsidiar. Skogeigarane sel for over 4 milliardar og eksporterer mykje, og skogsnæringa samla har ei verdiskaping på over 40 milliardar, alt medan subsidiane berre er på litt over 200 millionar. Det billigaste klimatiltaket i Klimakur, som har rekna på kva som må til for å nå måla i Parisavtalen fram mot 2030, er skogplanting, som berre kostar 50 kroner per tonn i reduserte utslepp. Det står ikkje noko om auka løyvingar til skogplanting i proposisjonen.

Kva er konsekvensane av alle dei paradoksale måla i norsk landbrukspolitikk? Dei anonyme byråkratane seier det slik: «Regjeringspartienes formulering om inntekt fra Granavolden inneholder flere elementer som må avveies.»