Politikk

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

– Vedtaket om å avvikle kolutvinninga på Svalbard var forhasta. Forsking og turisme kan ikkje fylle holet etter gruvedrifta, meiner Per Arne Totland, bedriftsrådgjevar og forfattar av boka Kaldfront. Konfliktområdet Svalbard gjennom 100 år.

I byrjinga av mars starta arbeidet med å rydde opp etter hundre år gruvedrift på Svalbard. Først skal spora slettast etter den nye Lunckefjell-gruva, der det vart investert over 1,2 milliardar kroner fram til 2014, men der produksjonen aldri kom i gang. Seinare kjem turen til Svea-gruva, der det vart utvunne kol i over hundre år. Å føre gruveområda attende til naturen er venta å koste 2,5 milliardar kroner. Berre i gruve 7 skal det framleis hentast ut kol til kraftverket som gjev lys og varme i Longyearbyen.

Lite gjennomtenkt

– Nedlegginga av drifta i Svea-gruva verka ikkje godt gjennomtenkt. Næringsdepartementet slo fast at koldrifta var ulønsam, og Stortinget vedtok nedlegging utan å vite prisen for oppryddinga. Sidan har kolprisen stige, og med dagens prisar kunne Lunckefjell-gruva gjeve bra lønsemd i ein god del år. I tillegg har prisen for å rydde opp etter gruvedrifta blitt mykje høgare enn nokon såg for seg, seier Totland.

– At Noreg må slutte med kolutvinning på sikt, er nok alle samde om. Men ein kunne utnytta investeringane betre og gjeve Svalbard-samfunnet meir tid til å omstille seg. Og nedlegginga vart vedteken utan nokon strategi for Svalbard etter kolet eller nokon analyse av konsekvensane nedlegginga får for det norske nærværet. Ein slik analyse skal kome no i vår, og det er lovleg seint.

Færre nordmenn

I juli i fjor var det 2310 innbyggarar i dei norske busetjingane Longyearbyen og Ny-Ålesund – det var rekord. Men som Totland peika på i ein kronikk på nrk.no i fjor, går talet på norske statsborgarar på Svalbard raskt nedover. For fem år sidan utgjorde nordmenn 66 prosent av befolkninga, i januar i fjor var det 57 prosent. Om trenden held fram, vil norske borgarar utgjere under halve befolkninga på Svalbard i løpet av 2020.

Kolutvinninga har vore fundamental for det norske Svalbard-samfunnet og for den norske kontrollen med øyane heilt frå starten, meiner Totland.

– Det var to grunnar til at Noreg streva for å få suverenitet over Svalbard etter første verdskrigen. Den eine var identitetsbygging for Noreg som polarnasjon, og den andre var kolressursane. Kol var ei viktig energikjelde også i Noreg, og det var sett på som viktig å sikre seg eigne kolreservar.

Dør til Arktis

Seinare har svaret på spørsmålet «Kva skal vi med Svalbard» endra seg, seier Totland. Under den kalde krigen vart Svalbard strategisk viktig. Med utviklinga av havretten i 1970-åra vart kontrollen med fiskeressursane i Barentshavet viktig. Og dei siste åra har norsk oljeverksemd kome stadig nærare Svalbard. I dag spelar Svalbard ei ny strategisk rolle, og dei norske interessene på øygruppa blir utfordra på heilt nye måtar, meiner Totland.

– Rundt i verda er det sterk interesse for ressursane i nord. Svalbard har verdas nordlegaste hamn og sivile flyplass, og alle land som har underteikna Svalbard-traktaten, har ei dør inn i Arktis der.

Tilgangen til det høgste nord er eksklusiv, påpeikar Totland. Berre fem statar har kyst mot Arktis: Noreg, Russland, USA, Canada og Danmark. Men på Svalbard har borgarar frå alle land tilslutta Svalbard-traktaten same rettar som norske borgarar. Rettane til ressursane i havet og på sokkelen kring Svalbard er derimot omstridde.

Nytt press

– I dag ser vi nye typar press på den norske tolkinga av Svalbard-traktaten. Den norske suvereniteten på Svalbard er ikkje truga, men det norske handlingsrommet er under press frå mange hald. EU pressar Noreg i striden om snøkrabben i Barentshavet, og saka hamnar truleg hos Haag-domstolen. Kinesarane er rasande fordi dei ikkje sjølve får avgjere kva slag forsking dei skal drive med i Ny-Ålesund. Og russarane protesterer stadig på norsk Svalbard-politikk, seier Totland.

– Alt dette gjer at vi bør sikre at det er nok norske føter på bakken på Svalbard. Ei norsk befolkning der er naudsynt for det norske truverdet.

– Norske styresmakter ser for seg at turisme og forsking kan erstatte kolgruvene som sysselsetjing?

– Eg trur ikkje dei kan det. Kolgruvene stod for ei verdiskaping på kring ein milliard kroner i året. Det er avgrensingar i kva Svalbard-naturen toler av turisme, og cruiseturistane legg ikkje att mange kroner. Forsking og utdanning på Svalbard er interessant og viktig, men gjev ikkje mykje verdiskaping. Forskarar er der på korte opphald, og studentane tek kanskje ein grad, men dei reiser att. Dei kan ikkje lage eit robust samfunn.

– Men kor viktig er denne demografien? Gjennom mykje av 1900-talet utgjorde sovjetiske borgarar i sjølvstyrte samfunn ein majoritet på Svalbard. Litauarar som jobbar på restaurant i Longyearbyen, er langt mindre trugande?

– Det er rett. Sovjetunionen hadde etterretningsfolk og folk med militær bakgrunn i gruvesamfunna på Svalbard, og dei hadde planar for ta flyplassen i Longyearbyen i ein konfliktsituasjon. Dei var potensielle fiendar og dobbelt så mange som nordmennene. Men i dag har vi ein situasjon der fleire partar legg press på norsk Svalbard-politikk, og det er viktig at Noreg viser at suvereniteten er alvorleg meint. Eg meiner det er urovekkande at talet på norske borgarar går ned.

Akilleshæl

– Kva er dei russiske interessene på Svalbard i dag?

– Først og fremst er dei tryggingspolitiske. Svalbard-traktaten gjev russarane eit legitimt nærvær i det vestlege Barentshavet. Og i ein krigssituasjon vil Russland prøve å sikre seg Finnmark og Svalbard, for å kontrollere utløpet frå Barentshavet for nordflåten. Russarane vil difor følgje nøye med på kva Noreg og andre gjer på Svalbard.

I tillegg har Svalbard ein annan funksjon for Kreml, meiner Totland: Svalbard er Noregs utanrikspolitiske akilleshæl, og når russarane skal setje press på Noreg, brukar dei Svalbard.

– I den spende situasjonen sidan annekteringa av Krim har russarane Svalbard på toppen av agendaen i alle møte med Noreg. Dei meiner Noreg tek seg til rette, mellom anna med utdelinga av oljelisensar. Russarane ser òg at Noreg står åleine i tolkinga si av Svalbard-traktaten.

– Også Kina har vist ny interesse for Svalbard. Kva vil kinesarane der?

– Kinesarane har som mål å vere overalt i verda der det skjer noko interessant. Og dei ser at Svalbard er ein gratis måte å kome seg inn i Arktis på. Kina driv òg med etterretning på Svalbard og følgjer med på kva forskarar og andre gjer. Det er det fleire land som gjer. Også norske PST har styrkt nærværet sitt på Svalbard.

Fastare grep

Norske forsøk på å få meir kontroll med forskingsverksemda på Svalbard har skapt konflikt med Kina, skreiv Klassekampen nyleg. Forskingsrådet vil at det berre skal vere naturvitskapleg forsking i Ny-Ålesund, der ti statar har forskingsstasjonar i dag. Kinesarane krev retten til å bruke stasjonen sin til det dei sjølve vil.

– Forskinga på Svalbard var lenge eit lovtomt rom, seier Totland.

– Før var det nok å registrere seg i databasane, late vere å øydelegge naturen og elles gjere som ein vil. No strammar Noreg inn. Styresmaktene er urolege for at det skal drivast forsking som ikkje i norsk interesse.

Utviklinga mot gradvis sterkare norsk kontroll på Svalbard går attende til 1970-åra, meiner Totland.

– Svalbard-politikken var lenge ganske usikker. Frå den første stortingsmeldinga om Svalbard i 1975 har Noreg teke tydelegare grep.

– Samtidig med at Noreg har køyrt ei hardare line i Svalbard-spørsmål, har Kystvakta blitt svekt, og dermed høvet til å handheve suverenitet kring Svalbard. Det er eit paradoks.

– Det er det absolutt. Kystvakta er under press. I tillegg blir det både meir fiske og cruisetrafikk kring øyane, og kapasiteten for søk og redning er svært avgrensa. «Polarsyssel», skipet til sysselmannen, ligg i opplag tre månader på vinteren. Da trålaren «Northguider» gjekk på grunn i Hinlopensundet i romjula, var det stor flaks og dyktige helikopterpilotar som gjorde at det ikkje gjekk med liv. Det er eit openbert behov for å styrke beredskapen på Svalbard.