Lytt til artikkelen:

Kyst

Siri Helle

siri@dagogtid.no

Det er ein slik dag då ingenting er vanskeleg. Ein dag med sol og vindstille, flatt hav, då ein utan nokon som helst problem kan køyre ein båt opp mot eit svaberg, stige i land over baugen berande på store batteri, elektrikarverktøy, ein stige og til og med eit solcellepanel eller to og bere det heile opp til ei fyrlykt, klatre opp på taket av fyrlykta, sette seg der og jobbe og nyte utsikta samstundes.

Ikkje alle dagar er slik. Men det er jammen bra at dei finst. For langs kysten av Noreg er det ikkje berre 1933 fyrlykter, men òg 3193 lanterner, 12.415 jarnstenger, 983 vardar og 110 klassiske fyrstasjonar – mellom anna. Til saman har navigasjonsrettleiinga langs norskekysten kring 21.000 innretningar, og ingen av dei har oppstått av seg sjølv. Ingen av dei held seg sjølv ved like heller. Om natta er det lys som syner dei sjøfarande kor det er trygt. Då må pærene lyse, glasa kring dei vere reine og energikjeldene fungere. På dagtid lit vi på høgder som stikk opp over horisonten, merke i raudt og grønt, svart og kvitt skil seg ut, men fargane må haldast klare for å synast.

Difor treng vi dagar med godt nok vêr til å kunne gjere slikt, slik at vi på dagane med dårlegare vêr, eller ei mørk vinternatt, har om ikkje eit vegnett så i det minste eit farevarslingssystem: vekk frå utrygt vatn, over mot sikker djupn og open sjø. Trygt inn og ut frå kai. Merke som fortel oss kor vi er undervegs. Kort sagt: den mest trufaste venen vår på sjøen.

Båten som denne forsommardagen legg baugen opp mot Heggøyna utanfor Askvoll, heiter Slåtterøy og er ein arbeidsbåt eigd av Kystverket. Det er Kystverket som har ansvar for sjømerkesystemet vårt, som planlegg og held det ved like. Til det treng dei ein flåte av både små og store fartøy, og med sine 15 meter er Slåtterøy i den fyrste kategorien.

Om bord er, forutan journalisten, ein maskinist, tre elektrikarar og ein leiar: Torbjørn Selsås har teke turen frå kontoret i Haugesund for å få litt praksis i felten.

– Det er jo dei andre som veit kva det går i, smiler han.

Sør og vest har sydvest

Systemet for merking av norskekysten er ikkje unikt. Tvert om er det ein del av det internasjonale IALA-systemet: IALA maritime bøyesystem er i bruk i store delar av verda. Systemet definerer fem ulike merke: mest hovudbry har nok den fyrstereisande med kardinalmerka og lateralmerka.

Lateralmerka er sideavgrensingar som ligg på kvar si side av ei trygg lei. Dei kan vere raude, då er dei flate på toppen og vert kalla eit babordmerke. Styrbordmerket er grønt og spist på toppen, og fylgjer du hovudretninga til leia, nordover, eller inn til hamn, inn ein fjord eller kanal, skal du ha styrbord merke på styrbord. Går du sørover vert det motsett.

Kardinalmerka syner deg til trygg kompasskurs og finst såleis i fire variantar: Trafikk vert leidd nord, aust, sør og vest for merket, som på dagtid har ein kombinasjon av svarte og gule striper det er mogleg å gå i surr i. Dimed får vi ei rekke hugsereglar: «Sør og vest har sydvest», syner til dømes til at merka for nettopp sør og vest er gule øvst – og ein sydvest sit øvst på hovudet og er gul, ikkje svart.

Lysande i sektorar

Heilt flate for det internasjonale legg vi oss likevel ikkje. Til det er Noreg for spesielt. Ikkje berre har vi særleg ureint farvatn utanfor kysten, her er mange skjer og grunner, og mange øyer og holmar og alternative leier dei skipsfarande kan gå. Det gjer at vi til dømes er verdsmeistrar i bruk av sektorlykter.

Ei sektorlykt gjev ulik farge på lyset i ulike sektorar: raudt, grønt og kvitt (merkt gult i kartet) lys. Som hovudregel er det kvitt lys som er trygt. Ei slik lykt sender signalet langt og i mange retningar: Frå alle kantar kan den sjøfarande sjå kva som er trygt.

Vi kjenner slike sektorlykter som små, runde og kvite hus med oransje takhatt, og nett ei slik ei er det Slåtterøy no er på veg til å vedlikehalde.

Det er fem år sidan sist, og det er nett slik det skal vere, for så langt er vedlikehaldsintervallet på slike lykter. Inne i lykta sit seks ledpærer. Dei er styrte av ein lyssensor som slår dei på når det er mørkt nok, og av når dagslyset kjem. Energi får dei frå to solcellepanel som ladar opp ein vaksen batteribank, og det er desse to komponentane som skal bytast i dag: Ti 600-amperetimars batteri og to solcellepanel skal skruast ned og nytt settast opp.

Høgde over havet

Det går radig unna. Eit tak som dette er ikkje rare utfordringa for elektrikar Bent Arne Rognaldsen.

– Det var noko anna i går. Då måtte eg krype langs bakken for å få opp døra, fortel han.

For å få jobb i eit slikt tilsynslag er det krav om å ha god helse og kunne arbeide i høgda. Men sjøfolk er dei formelt sett ikkje. Dei søv på land og har status som tilsynslag.

– Vi har ingen skipper om bord, fortel dagens båtførar Tom Malmanger, utdanna maskinist.

– Derimot har alle vetorett. Om ein av oss ikkje vil utføre eit oppdrag, gjer vi det ikkje.

Det er ikkje ei aktuell problemstilling i dag. Etter lykta på Heggøyna er det den frittståande blinken Flatøyflu som skal få ny batteripakke og gullande reine solcellepanel.

Bent Arne Rognaldsen og Herstein Halvorsen kler på seg selar og sikringstau og klatrar i veg. Det kan ikkje seiast anna enn at dei ser ut til å kose seg der dei sit. Men hovudet må vere med:

– Det er alltid eit spørsmål kor mykje ein skal sikre seg. Desse stolpane kan knekke, og då vil ein helst ikkje henge fast i dei, seier Rognaldsen.

Ny teknologi og merking

– Vi vert aldri ferdige med å merke kysten, seier Torbjørn Selsås og grunngjev det med så vel teknologiutvikling som endra bruk:

Oppdrettsanlegg flyttar. Ny industri, eller ei ny cruisehamn, inne i ein fjord kan auke merketrongen. I tillegg er farten til sjøs monaleg høgare i dag, særleg av fritidsbåtar, og høg fart krev betre merking.

Samstundes vert gamal teknologi bytt ut og ny sett inn: Snart forsvinn mobilnettet som enkelte installasjonar no brukar for å seie frå om dei fungerer eller ikkje. Nye komposittmateriale tek over for aluminium og stål og gjer merka lettare å sette opp og vedlikehalde: Der ei stålstong veg 120 kilo per meter, veg ikkje ei komposittstong meir enn 19.

Merke i historia

Kystverket slik vi kjenner det i dag, vart etablert i 1974, men trongen til å merke kysten vår er sjølvsagt mykje, mykje eldre: Ifylgje sagaen bygde Floke Vilgerdson, seinare kjend som Ramna-Floke, ein varde ved Sveio i år 868. Floke var på veg til Island, og medan han låg og venta på bør, lét han reise det som var kjent som Ryvarden, varden mellom «ryger og horder», og stod i nærare tusen år før han i sildestordomstida vart erstatta av eit fyr.

Men sjømerke er meir enn berre menneskeskapte konstruksjonar. Kysten i seg sjølv er òg med og bidreg: Særmerkte fjell og toppar har alltid vore ein viktig del av navigeringa langs kysten. Kombinerer du dei med fantasi og skapartrong, får du både gode historier og gode haldepunkt i ei og same forteljing. Mest ubrodert, og kanskje difor mest kjend, er gjerne historia om fjella langs trøndelags- og helgelandskysten – frå Lekamøya i sør til Vågakallen i Lofoten:

I ein av uendelege mange variantar kan det til dømes byrja med dei åtte vakre systrene, døtrer av Sulliskongen, som bada i havkanten. Der fekk Hestmannen, son vil Vågakallen, auge på dei, og han forelska seg straks i den vakre Lekamøya. Like fort la han på sprang for å få tak i ho, men ho sprang, ho òg, sørover helgelandskysten med systrene sine. Hestmannen ser at han ikkje når dei att, vert arg og sender av garde ei pil etter Lekamøya. Dønnamannen ser det heile og kastar hatten sin etter pila. Pila går rett gjennom hatten, som ramlar ned rett sør om Brønnøysund og får namnet Torghatten. For å kome unna hoppar Lekamøya til i eit kjempesprang som tek ho heilt ned til Trøndelag. I det same står sola opp og gjer dei alle til stein, slik dei framleis er, som attkjennelege seglingsmerke langs kysten. Kjem ein seg heile vegen opp til Lofoten, gjer ein vel i å ta av seg hovudplagget og helse på Vågakallen.

Frå munnleg overlevering, via vardar i tre og stein og brennande fyr, til ledlys og komposittmateriale og stadig betre solcellepanel: Kva kjem no? Meir gods skal over på sjø, seier styresmaktene og syner til låge tal, men langs sjøen er det langt ifrå tomt. Dei mest brukte farleiene er fleire stader nesten fulle. Må vi merke fleire? Avgrense bruken av dei? Snart skal kanskje båtane gå aleine, utan folk om bord. Kva krav vil det sette til merking av vegen dei går langs?

Endre seg vil det heilt sikkert gjere, slik det alltid har gjort. Havet, og ferdsla på det, er mysterium sette i system. Godvêr og lys bur oss på mørke og uvêr. Vi er godt budde. Men vi kan alltid verte betre.