SSB

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Det er mykje snakk om Jens Stoltenberg og den snart ledige stillinga som sentralbanksjef i Noregs Bank, men ei anna og viktig stilling i sentralbyråkratiet vert snart ledig. Finansråden i Finansdepartementet Hans Henrik Scheel vert i år 66 år. Det er ein høg alder for ein finansråd, som har ei arbeidskrevjande stilling. I røynda er finansråden både redaktøren og forfattaren av stats- og nasjonalbudsjettet. Stillinga er i røynda langt viktigare enn stillinga som sentralbanksjef.

Favoritten til å taka over stillinga som leiar av Finansdepartementet er ekspedisjonssjefen i økonomiavdelinga, Amund Holmsen, som alt har vikariert når Scheel har vore sjukmeld.

Dag og Tid har fått tilgang til ei rekkje dokument og e-post som Finansdepartementet ikkje har ynskt å frigjeva til pressa, men som dei etter press frå kontroll- og konstitusjonskomiteen lét den same komiteen lesa under lovnad om at ingenting skulle verta kopiert eller sitert frå. Holmsen er sentral i desse dokumenta. Leiaren av kontroll- og konstitusjonskomiteen Dag Terje Andersen kalla i si tid, den 1. mars 2018, desse dokumenta for «manipulerte». Det var til dels Holmsen som hadde stått bak denne påståtte «manipuleringa».

Vil ikkje snakka

Då Dag og Tid fekk dokumenta lenge før jol, bad vi straks Finansdepartementet om eit intervju, både med Holmsen og Scheel, og sa at vi hadde dokument og e-post om saka. Finansdepartementet sa at dei ikkje vil stilla opp i saka. Vidare har vi spurt Finansdepartementet om kva tid eit referat vart arkivert i arkivsystemet deira: «Vi ser ikkje grunnlag for å opplysa om registreringsdato», er svaret deira.

Referata det stort sett handlar om, er frå eit møte i Finansdepartementet den 19. september 2017 mellom leiinga i Statistisk sentralbyrå (SSB), direktøren Christine Meyer og forskingssjefen Kjetil Telle, og leiinga i Finansdepartementet, Scheel og Holmsen. Dei ulike versjonane av referatet som Dag og Tid sit på, har alle overskrifta «Referat» i Finansdepartementets arkivsystem, men Finansdepartementet hevdar likevel at referata frå møtet ikkje er referat.

I svaret til oss om kva tid referatet vart arkivert, skriv dei: «Det finst nedskrivingar, ikkje eit felles referat, frå møtet 19. september 2017. Dette er tatt inn i sak- og arkivsystemet vårt.»

Men det vi veit, er at Holmsen i stortingshøyringa skildra møtet med Meyer den 19. september slik: «I det møtet var det en helt annen og skarpere tone (frå leiinga i Finansdepartementet, red. merk.) enn i mange av de møtene vi hadde» hatt før. Men korkje Meyer eller Telle har på noko tidspunkt kjent seg att i skildringa Holmsen gav av møtet.

Fekk ikkje signal

Det høyringane på Stortinget frå 10. januar til 1. mars 2018 handla om, var om Meyer, som gjekk av seinhausten 2017, hadde fått signal frå Finansdepartementet om at dei ikkje ynskte ei omorganisering av forskingsavdelinga i SSB. Meyer varsla i si tid at ho ynskte ei meir forskingsbasert forskingsavdeling. Dei som var tilsette der, skulle, om ho fekk viljen sin, måtte publisera i internasjonale tidsskrift.

Då desse planane vart kjende, mellom anna gjennom Dag og Tid, tidleg i 2017, var det mange som protesterte, internt i SSB, og eksternt, særleg LO og NHO. Dei gav uttrykk for at dei var redde for at kompetansen til dei som arbeidde med dei store modellane til SSB, modellar som mellom anna Finansdepartementet nyttar seg av, kunne gå tapt.

Kritikarane var særleg urolege for at kravet om publisering internasjonalt skulle gå utover kvaliteten på det «norske» arbeidet i SSB. Det heile toppa seg då den kanskje fremste modellpraktikaren Erling Holmøy fekk melding om at han skulle omplasserast. Dette vart den utløysande orsaka til at Meyer måtte gå.

Fleire slutta

Det vart ikkje noka omorganisering av forskingsavdelinga, men i kjølvatnet av arbeidet Meyer og Telle hadde fått sett i gang, slutta fleire i SSB. Det vart òg avskalingar i økonomiavdelinga i Finansdepartementet etter SSB-bråket.

Meyer på si side hevda at ho heilt fram til kort tid før ho slutta, hadde hatt støtte frå toppleiinga i Finansdepartementet, og at ho spesifikt hadde vorte tilsett som direktør i SSB for å omorganisera både SSB og forskingsavdelinga. Ho kjende seg ikkje att i Holmsens skildring frå møtet den 19. september om at det då kom «en helt annen og skarpere tone» overfor henne.

Dokumenta Dag og Tid sit på, syner at Meyer i det alt vesentlege har rett i sitt synspunkt. Ho fekk liten eller ingen kritikk, men støtte.

Skuggeredd?

Så til saksgangen: Den 4. april 2017 fekk Holmsen eit internt e-brev der tilsette i hans eiga avdeling utrykte uro over den varsla omorganiseringa av SSB. Avsendarane viste til at LO og NHO framleis var urolege, og at det trass i mykje dialog var stor motstand internt i SSB mot dei varsla endringane som mellom anna skulle føra til ei mindre og meir fagleg spissa forskingsavdeling.

Dag og Tid har retta feilstavingar i dokumenta vi refererer frå, i staden for å skriva «sic». Det går også klart fram at Siv Jensen ikkje stod på e-postlistene og ikkje kjende til den interne saksgangen som gjekk føre seg i departementet. Ei kjelde skriv at Jensen «neppe» kjende til dette.

Holmsen starta svaret slik: «Vi må ikke bli helt skyggeredde i denne saken. Vi ansatte Christine for at hun skulle ta tak i organisasjonen, og det gjør hun. Det er klart det blir uro når en avdeling skal ned fra 80 til 50, og det er en kostnad vi må være villige til å ta. Vi kan ikke styre SSB gjennom å oppmuntre til endringer og trekke i bremsen hver gang noen er misfornøyd – da kommer vi ingen vei. Formålet med endringen i forskningsavdelingen er å forbedre kvaliteten på SSBs leveranser til oss og til Stortinget. Det kan ikke være slik at alle endringer medfører redusert kvalitet, snarere tvert imot.»

Full stønad

Dette kan vanskeleg innebera noko anna enn at Meyer hadde stønad frå Holmsen i arbeidet sitt. Under stortingshøyringane året etter kom det også fram at Holmsen hadde hjelpt Meyer i utformingar av svar og brev som ho sende til Finansdepartementet. Eit klart fleirtal i kontroll- og konstitusjonskomiteen var kritisk til at så mykje av kontakten mellom Holmsen og Meyer var uformell og utan noka form for skriftleg referat.

Utover hausten 2017 byrja særleg VG å interessera seg for saka. Dessutan vart det uro internt i Frp. Meyer hadde gjeve uttrykk for at ho ikkje tykte det var heldig at SSB hadde laga det som vart oppfatta som ein innvandringsrekneskap. Mykje av arbeidet med kostnadane knytte til innvandring var det Holmøy som hadde stått for. Men Holmøy hadde ikkje omfattande internasjonalt publisert forsking. Dimed var han ein av desse som måtte omplasserast internt i SSB. Dette oppfatta ein del i Frp som ei straff mot Holmøy frå Meyers side.

Kva referat?

VG bad difor om å få ut­-
levert referata frå møtet i Finansdepartementet den 19. september. Det same bad kontroll- og konstitusjonskomiteen om. Finansdepartementet avviste førespurnaden frå VG og hevda, som dei framleis gjer, at det ikkje finst noko offisielt referat i noka form. VG konkluderte dimed den 1. desember slik i ei sak om møtet den 19. september: «Det finnes ikke noe referat fra møtet, og de to sidene er uenige om hva som skjedde.»

Til kontroll- og konstitusjonskomiteen skreiv finansminister Siv Jensen fylgjande om 19. september og andre møte, som Dag og Tid også sit på referat om: «Fra disse møtene foreligger det kun notater fra enkeltpersoner, som ikke er samlet til fullstendige, omforente referater, og som det derfor ikke gis innsyn i.»

Dag og Tid har ingen e-post som Siv Jensen har skrive i denne saka, om ho i det heile teke har skrive e-post i saka.

Dag Terje Andersen (Ap) var ikkje nøgd med svara frå Jensen og varsla i VG 1. desember full høyring: «Møtet 19. september er et av de sentrale punktene. Så lenge det er påstand mot påstand, uten et omforent referat, så må vi snakke med begge sider. Og det er bare én måte å få det til – gjennom høring.»

Sivilombodsmannen

VG hadde likevel mistanke om at det fanst referat, og klaga til Sivilombodsmannen. Den 7. desember sende Sivilombodsmannen eit brev til Finansdepartementet. Dei bad om fullt innsyn i alle relevante dokument og det som hadde vore skrive ned om ulike møte mellom Finansdepartementet og Meyer. Sivilombodsmannen sa at dei ikkje kom til å utlevera dokumenta til VG, men at dei måtte sjå dei for å kunne gjeva eit grunngjeve svar på klaga frå VG.

Svaret frå Finansdepartementet inneheld sladda dokument. Finansdepartementet hevda, som dei framleis gjer, at dokumenta var interne og hemmelege. Sivilombodsmannen kravde likevel å få sjå dei usladda dokumenta. Finansdepartementet gav etter. Den 10. januar, same dagen som høyringane byrja i Stortinget, sende Finansdepartementet over dei usladda referata til Sivilombodsmannen. Referata verka tilsynelatande ikkje å vera ferdige – av di det var ført på ei rekke pennreferat i margane på referata. Notata i margen var ikkje signerte og mangla dato.

Dei klargjer heller ikkje om Jensen hadde sett dei: «Departementet understreker at de interne nedtegnelsene ikke gir en dekkende oppsummering av møtene og hvordan de forløp, og ikke kan anses som ferdigstilte», skreiv Finansdepartementet i eit fylgjebrev. Kvifor dei ikkje hadde laga ferdig referat frå gamle møte, stod det ikkje noko om.

Då arkivseksjonen i Finansdepartementet fekk sjå det som hadde vorte sendt over til Sivilombodsmannen den 10. januar, gjekk alarmen, og det vart oppvaskmøte mellom leiinga i arkivet og Holmsen. Arkivet likte ikkje at arkivert dokument var påført nye notat i ettertid.

Den 16. januar sende difor Holmsen eit nytt brev til Sivilombodsmannen med deloverskrifta «beriktigelse og presisering». Der skriv Holmsen at «dokumentene trenger en nærmere forklaring»: «Margmerknadene i de oversendte notatene var ment som en forklarende kommentar fra økonomiavdelingen (merknadane var skrivne av Holmsen sjølv, red. merk), påført i ettertid 8. januar 2018. For ordens skyld sender vi derfor over notatene uten margmerknader.»

Lite kritikk

Det fyrste referatet frå den 19. september var ført i pennen av fagsjef i økonomiavdelinga, Pål Sletten. Var tonen overfor Meyer skjerpa, som Holmsen hevda under høyringa i Stortinget? Det einaste som minner om kritikk i Slettens opphavlege referat, var dette, legg merke til ordet «indirekte»:

«FIN stilte (indirekte) spørsmål ved den gjenværende kompetansen i ’konjunkturinstitutt-enheten’ med den rekkefølgen SSB har valgt for omorganiseringen. Det er trolig slik at en del av dem som i dag er satt til å utføre disse oppgavene, nettopp er dem som ikke har publisert nok til å forbli i Forskningsavdelingen. Det kan ha betydning for SSBs evne til å opprettholde leveransene til FIN.»

Dette avsnittet har seinare vorte retta. Dag og Tid veit ikkje kven som har endra teksta:

«Departementet stilte spørsmål ved om både stillingsplanen og innplasseringskriteriene i Forskningsavdelingen legger for liten vekt på at forskerne skal ha erfaring med modeller og interesse for å drive med modellarbeid. Departementet utrykte bekymring for at modellarbeid i liten grad vil bli vektlagt og premiert, samtidige som en i stor grad innplasserer forskere som i liten grad vil være interessert i slikt arbeid. Fin stilte spørsmål ved om en på lengre sikt bevarer riktig kompetanse i Forskningsavdelingen for å ivareta oppgaver knyttet til drift av modeller, i konjunkturovervåkning og ulike utredninger. Det er trolig slik at en del dem som i dag er satt til å uføre disse oppgavene, nettopp er dem som ikke har publisert nok til å forbli i Forskningsavdelingen.»

Ikkje nok

Her må det strekast under at Meyer og Telle ikkje hadde fått sett korkje det opphavlege referatet eller det endra referatet. Jensen hadde heller ikkje vore inne i saka. Men heller ikkje den endra teksta var nok for Holmsen, som altså kom med ei rekke merknader i margen. Det vil taka altfor mykje plass å referera alle margmerknadane. Men her eit nokre døme:

Sletten som hadde oppgåva å referera frå møtet, skreiv dette i sitt referat om kva Meyer og Telle sa den 19. september. «Nedbemanningen gjennomføres ved at alle ansatte innplasseres på nytt. De som ikke når opp i konkurransen, vil få tilbud om annen stilling i statstikkavdelingene.»

Holmsen meinte derimot den 8. januar året etter at Meyer og Telle sa dette i september: «Nei, de sa det ikke slik (…) De åpnet for at ikke alle ville bli innplassert, og at det ville være aktuelt med endringsoppsigelse.»

«SSB understreket at det er liten risiko for leveranseproblemer», skreiv Sletten i det opphavlege referatet den 19. september. Holmsen derimot skreiv dette nesten fire månader seinare, 8. januar: «Nei, Telle sa at det var økt risiko for leveranseproblemer», og, ville Holmsen ha med: «FIN uttrykte stor bekymring for leveranseproblemer.» Holmsen ville ha endra mykje meir, men særleg reagerte han på slutten. Der skreiv Sletten: «Finansdepartementet tok redegjørelsen (frå SSB, red. merk.) til etterretning.» Holmsen meinte noko anna: «Nei, dette ble aldri uttalt og var ikke en naturlig konklusjon på møtet.»

Kort sagt: Holmsen hugsa lenge etter møtet noko heilt anna enn Sletten, som hadde fått arbeidet med å referera og skriva referatet rett etter møtet, gjorde. Sletten får støtte frå Telle. I eit notat Telle sende til Stortinget i samband med høyringa, skildrar han møtet den 19. september som rutinemessig og udramatisk. Han er òg samd med Sletten i korleis møtet vart avslutta, at Finansdepartementet tok orienteringa «til etterretning». «Det kom da heller ikke flere spørsmål eller kommentarer til dette, og møtet ble raskt avsluttet uten noen antydninger om behov for oppfølgingsmøter fra finansråden», skriv Telle i notatet.

Pål Sletten ynskjer ikkje å uttale seg om saka til Dag og Tid.

Jensen gav etter

Finansdepartementet nekta lenge å utlevera desse dokumenta til kontroll- og konstitusjonskomiteen og hevda dei var interne. Til slutt gav likevel Siv Jensen etter. Komiteen fekk lesa dokumenta, men under føresetnad av at dei ikkje kunne sitera frå dei eller fortelja vidare kva som konkret stod i dei. Det gjekk komiteen med på. I det endelege høyringsdokumentet fekk Finansdepartementet og Siv Jensen sterk kritikk frå eit klart fleirtal i komiteen. Lengst gjekk kanskje representanten frå SV, Torgeir Knag Fylkesnes:

Det er «tydelig at Finansdepartementet aktivt har tilbakeholdt relevant informasjon, blant annet dokumentasjon fra flere møter som Stortinget skulle hatt tilgang til uten påtrykk og behandling hos Sivilombudsmannen. Stortinget ba om dokumentasjon fra alle relevante møter mellom SSB og Finansdepartementet allerede i første spørsmålsrunde i november. Likevel var det først etter VGs klage til Sivilombudsmannen på avslag på innsyn i to møter i hhv. januar og 19. september 2017 at disse ble tilgjengeliggjort for Stortinget – da etter påtrykk fra komiteen. Disse ble sågar unntatt offentlighet.»

Og, held Fylkesnes fram: «For det første ga ikke dokumentene noen støtte til finansministerens versjon, de svekket heller denne. For det andre var de påført kommentarer skriftlig uten at dette var gjort rede for til Sivilombudsmannen før en uke etter at de var sendt. Dette medlem mener at komiteens leder under kontrollhøringen 1. mars 2018 var presis i sin beskrivelse av disse som ’manipulerte’ dokumenter.»

Holmsen fekk kritikk frå eit klart fleirtal i kontroll- og konstitusjonskomiteen.

Dag og Tid har orientert Meyer om dokumenta vi sit på, og gjeve eit samandrag. Vi har spurt Meyer om ho er nøgd med at dokumenta no har vorte offentlege, og om ho kjende seg ofra i eit politisk spel. Ho svarar dette per e-post: «På ditt spørsmål én vil jeg si at jeg er glad for at dokumentene nå er blitt offentlige. Når det gjelder spørsmål to, overlater jeg til andre å vurdere hva som lå bak departementets og statsrådens underlige handlemåte.»

«Manipulert»

Dag Terje Andersen var leiar for kontroll- og konstitusjonskomiteen under høyringa.

– Kvifor kalla du dokumenta om 19. september manipulerte?

– Eg kalla dokumenta manipulerte på bakgrunn av påteikningane på dei fyrste dokumenta som vart sende over til Sivilombodsmannen. Dette var endra dokument.

– Kvifor stilte ikkje Ap og du mistillit mot finansministeren?

– Det kunne vi har gjort, men fleirtalet var som det var. Poenget for meg var å få til noko, ikkje dramatisk ordbruk. Eg fekk eit breitt fleirtal for å vedtaka at finansministeren ikkje kunne endra SSB utan at ho kom til Stortinget med desse eventuelle endringane fyrst. Dimed kunne ho ikkje lenger skalta og valta med SSB.

– Har du synspunkt på Holmsen som ein kandidat til finansråd?

– Om han er ein aktuell kandidat, skal eg ikkje meina så mykje om. Men med den vurderinga vi i kontroll- og konstitusjonskomiteen hadde av arbeidet hans då, er det vel naturleg at det vert ein del av vurderinga dersom han er ein kandidat.