Helse

Erik Martiniussen

redaksjonen@dagogtid.no

Då amerikanske soldatar gjekk i land på Ohama Beach på D-dagen, 6. juni 1944, tok dei ikkje berre med seg freden og fridommen til Europa. Dei tok også med seg ein mirakelkur mot bakterieinfeksjonar. Dei hadde med seg penicillin.

Penicillin var det første såkalla antibiotikumet i verda, eit legemiddel som drap bakteriar og slik redda menneske frå bakterieinfeksjonar. Før krigen tok slike infeksjonar fleire menneskeliv enn nokon annan sjukdom. Med penicillin kunne ein stansa infeksjonane og gjera menneske friske igjen: Der tyske soldatar låg i månadsvis på lasarettet etter sjølv lette infeksjonar, trong amerikanske soldatar berre ei sprøyte i armen for å kunna slåst vidare. Penicillinet var ein stor propagandasiger.

Penicillin og antibiotikum forandra verda. Barnedødstala stupte, sjukdommar som før hadde vore døyelege, var brått lette å lækja. Helsevesenet forandra seg for alltid. Med antibiotikum på resepten kunne legane gjennomføra stadig dristigare operasjonar: Lunge- og hjartetransplantasjonar vart mogleg, implantat kunne erstatta øydelagde bein, skuldrer og armar. Faren for postoperative infeksjonar stupte.

Men noko er i ferd med å skje med mirakelkuren. Stadig fleire bakteriar er i ferd med å utvikla motstandskraft mot antibiotikum. Kva er det som skjer?

700.000 døyr

På Universitetet i Liverpool sit ein mann som forskar på nettopp det. Førsteamanuensis Adam Roberts leier eit prosjekt der ein no leitar etter nye antibiotikum som kan erstatta dei gamle.

– I mange år brukte ein altfor mykje antibiotikum og ein brukte antibiotikum feil, seier Roberts.

Slik vart fleire og fleire bakteriar motstandsdyktige mot antibiotikum, dei vart resistente.

Adam Roberts leier eit prosjekt der dei no leitar etter nye antibiotikum som kan erstatta dei gamle.

Foto: Liverpool School of Tropical Medicine

I dag finst det knapt noko sjukehus i heile Europa som ikkje har opplevd smitten av resistente bakteriar. Tusenvis av pasientar blir lagde inn kvar dag på sjukehus over heile verda. Lungeinfeksjonar, sårinfeksjonar og postoperative infeksjonar har vorte vanskelege å behandla igjen. Også her heime i Noreg tek resistente bakteriar liv.

Universitetssjukehuset Nord-Noreg, Oslo universitetssjukehus (Ullevål) og Haukeland sjukehus i Bergen har alle hatt utbrot av resistente bakteriar. Men til no har dei klart å kvela utbrota og stansa den lokale smitten. Ute i samfunnet er det annleis. Resistente bakteriar breier seg frå land til land som eld i tørt gras.

Skulle antibiotikuma slutta å verka, kan legevitskapen bli sett 100 år tilbake i tid. Og det er nettopp det som er i ferd med å skje. Ein etter ein har sjukdommane frå mellomkrigstida komme tilbake: tuberkulose, kolera og infeksjonar av mange ulike slag er på frammarsj. Antibiotikuma klarer ikkje å knekkja dei lenger.

På verdsbasis døyr no 700.000 menneske av antibiotikaresistente bakteriar kvart år. Framskrivingar frå det amerikanske helsedirektoratet anslår at 10 millionar menneske kan døy av desse infeksjonane innan 2050. I USA åleine er multiresistente bakteriar alt årsak til 2 millionar infeksjonar og 23.000 dødsfall i året. Til samanlikning tek hiv/aids årleg 6700 menneskeliv i USA. Kostnadene for å behandla pasientane er enorme.

I 2016 hadde problemet vorte så stort at det vart teke opp i FNs generalforsamling.

Finn antibiotikum

Forskinga til Adam Roberts er eit svar på FNs initiativ. For åtte år sidan starta han prosjektet Swab and Send. Prosjektet gjer det mogleg for vanlege menneske å samla inn eige prøvemateriale for å få det analysert med tanke på å finna nye antibiotikum: For 30 pund, rundt 300 kroner, fekk deltakarane ein pakke med vattpinnar kvart sitt vesle plastrøyr til å samla prøver i og ein frankert konvolutt. Målet er å samla inn prøver frå ulike miljø, der bakteriar konkurrerer om næringsgrunnlag.

– Dess skitnare miljøet er, dess større er sjansane for å finna noko, forklarer Roberts.

Eg har snakka med han før, då eg for nokre år sidan skreiv ei bok om antibiotikaresistens. Opphavleg starta Roberts prosjektet som ein måte å bevisstgjera folk om antibiotikakrisa på: «Det neste antibiotikumet kan komma frå mikrobar som bur bak i skapet ditt, i søppelbøtta di, eller på mobiltelefonen din», kan ein lesa på nettsida til prosjektet. Målet var å setja folks fantasi i sving og skapa engasjement for å finna nye antibiotikum. Responsen har vore over all forventing.

Dei siste åra har Roberts og teamet hans analysert titusentals prøver. Og det har gitt resultat.

– Me har funne ei handfull komponentar som aldri er funne før, seier Roberts.

– Det er komponentar som er aktive og drep fleire sjukdomsframkallande bakteriar, seier han.

Prøvene er tekne frå eksotiske og rare plassar, som eit walisisk skiferuttak, skite birøktarutstyr, ei 70 år gammal oppvaskskål og til og med nokre gamle støypejernsrøyr i den amerikanske byen Boston.

– Ei av dei mest interessante prøvene me har fått inn, kom frå eit barns trampoline, seier forskingsleiaren.

Eit anna viktig funn vart gjort på ein sliten pengesetel i Egypt. Universitetets folkefinansieringskampanje og facebookside er ein moderne versjon av antibiotikajakta på 1950-talet.

Adam Roberts leier eit prosjekt der dei no leitar etter nye antibiotikum som kan erstatta dei gamle.

Foto: Liverpool School of Tropical Medicine

Gullalderen

Etter at Alexander Flemming hadde funne det første antibiotikumet, penicillin, i ein sopp, forstod forskarane at dei kunne leita etter fleire antibiotikum frå andre bakteriar og soppar. Åra frå 1945 til 1965 blir gjerne kalla antibiotikumets gullalder, då farmasiselskapa kappast om å finna ny antibiotikum.

Penicillin drep runde bakteriar, såkalla kokkar, som stafylokokkar og streptokokkar. Andre antibiotikum kjem også frå naturen, som tetracyklin, eit stoff botanikaren Benjamin Minge Duggar fann i ein bakterie i ei jordprøve teken utanfor Universitetet i Missouri.

Dei første antibiotikuma var så vellykka og lønnsame at fleire selskap byrja å leita etter meir. Bristol-Myers, no Bristol-Myers Squibb, sende i 1951 ut ein ferdig frankert konvolutt til alle som fekk årsrapporten til selskapet. Saman med eit eige notat vart aksjonærane bedne om å senda inn små jordprøver til selskapet, slik at ein kunne søkja etter fleire antibiotikum.

Eli Lilly fekk til ein samarbeidsavtale med ei gruppe misjonærar, som fekk med seg bomullspinnar og testrøyr når dei drog til land i Asia, Afrika og Latin-Amerika. Slik håpa Eli Lilly å få inn eksotiske prøver som inneheldt lovande antibiotikum. Mange av desse søka gav fleire antibiotikum som er viktige den dag i dag. Frå Filippinane fekk ein erytromcin, frå jungelen i Borneo fekk ein vancomycin, og frå foten av Ararat-fjellet daptomycin.

Men så snart legevitskapen hadde funne eit nytt antibiotikum, fann bakteriane ein måte å få bukt med dei. Alt i 1942 vart det oppdaga resistente stammar av stafylokokkar hos pasientar som hadde vorte behandla med penicillin. Og så snart penicillin kom i kommersiell bruk etter krigen, auka talet på infeksjonar med penicillinresistente stafylokokkar.

Sidan er det funne bakteriar som er resistente mot alle typar kjende antibiotikum.

Samtidig stansa arbeidet med å finna nye antibiotikum nesten heilt opp. Selskap og vitskapsfolk fann etter kvart dei berre dei same typane verkestoff om igjen og om igjen. Då Selman Waksman og Albert Schatz oppdaga streptomycin, som kan kurere tuberkulose, hadde dei først undersøkt 10.000 ulike prøver. Pfizer gjekk igjennom meir enn 130.000 prøver før dei fann terramycin.

I løpet av 1960-talet gav mange selskap opp jakta på nye antibiotikum. I staden byrja dei å vidareforedla og laga syntetiske komponentar av dei gamle. Frå 1940 til 1970 vart meir enn eit dusin ulike klassar av antibiotikum oppdaga, utvikla og tekne i bruk. Sidan den gong har nesten alle ny antibiotikum vore variantar av dei gamle.

Utan nye antibiotikum til å stansa dei byrja dei resistente bakteriane å spreia seg.

– Bakteriar i havet, eller i kloakken, kan ha utvikla heilt andre våpen enn bakteriane i jorda. Det er mogleg å finna ulik kjemi overalt.

Adam Roberts, førsteamanuensis

Dyrt å utvikla

Eg spør Adam Roberst kvifor han trur han vil lykkast der farmasiselskapa gav opp.

– Først og fremst fordi me har ein heilt annan teknologi i dag som gjer det mogleg å gensekvensera komponentar veldig raskt. Det andre er at me leitar på nye stader. På 50- og 60-talet var dei primært opptekne av å undersøkja bakteriar frå ulike jordprøver, forklarer Roberts.

Han fortel at dei har funne hundrevis av komponentar som drep resistente bakteriar. Fem av komponentane dei har oppdaga et heilt nye for vitskapen og aldri funne før.

– Spørsmålet me må finna ut av, er om dei kan brukast som medisin, at dei ikkje er giftige for menneske, seier han.

– Det er svært sannsynleg at mange av komponentane me har funne, er giftige, og då kan dei ikkje brukast som medisin. Men kanskje er me heldige og finn eit nytt samband som har potensial, forklarer bakteriologen.

Nyleg rapporterte den britiske avisa The Guardian om eit heilt nytt antibiotikum som var aktivt mot multiresistente bakteriar av typen acinetobakter, ein farleg resistent stavbakterie. Men vegen fram til medisin er lang. I USA er gjennomsnittskostnaden for kliniske studiar av nye kliniske preparat ein stad mellom 30 og 40 millionar dollar, altså for fase 1-, 2- og 3-testar. For antibiotikum reknar ein ein kostnad på over 50 millionar dollar. I tillegg reknar industrien med å bruka eit tilsvarande beløp for testar etter at preparatet har vorte godkjent (såkalla fase 4-testar). Det betyr at kostnaden for å få godkjent eit nytt antibiotikum kan bli over ein milliard kroner.

Roberts meiner likevel at det er gode utsikter til å gjere funn.

– Det er eit så rikt mikrobiologisk miljø overalt rundt oss. Kvar einaste stad representerer ein eigen nisje der bakteriane kan utvikla seg. Bakteriar i havet, eller i kloakken, kan ha utvikla heilt andre våpen enn bakteriane i jorda. Det er mogleg å finna ulik kjemi overalt, seier Adams

– Du trur framleis det er mogleg å finna mange nye typar antibiotikum?

– Ja, det trur eg absolutt. Eg trur me kan halda fram denne jakta i mange, mange år, og finne stadig nye komponentar, seier han.

– Eit kappløpe me aldri kan vinna

Noreg og Sverige er av dei få landa i verda der antibiotikaresistens er nokolunde under kontroll. Ei av årsakene er at ein har avgrensa bruken av nye og såkalla breispektra typar antibiotikum.

– Slik har me klart å behalda ein god situasjon med relativt lite problem, liding og død i samband med antibiotikaresistens, seier Sigurd Høye, som er leiar for Antibiotikasenteret for primærmedisin ved Universitetet i Oslo.

Høye meiner det er viktig å utvikla nye antibiotikum, men like viktig å ta vare på dei gamle.

– Me er i eit kontinuerleg rustingskappløp mot bakteriane. For å kunna hjelpa menneske som er ramma av dei mest resistente bakteriane, må me halda fram kappløpet. Men før eller sidan vil bakteriane også utvikla resistens mot dei nye typane antibiotika, forklarer han.

– Derfor er det så viktig at me i primærhelsetenestene verda over jobbar med å avgrensa bruken av nye breispektra antibiotika, og i størst mogleg grad bruker dei gamle smalspektra, slik at ikkje resistensproblema blir større.

– Før eller sidan vil bakteriane også utvikla resistens mot dei nye typane antibiotika.

Sigurd Høye, Antibiotikasenteret for primærmedisin

Mogleg å reversere utviklinga

Høye fortel at me i Noreg framleis bruker fenoksymetylpenicillin, som er Alexander Flemings gamle penicillin i tablettform.

– Det kan me framleis bruka som førsteval ved svært mange infeksjonar.

I ein del aust- og søreuropeiske land er det nesten umogleg å få tak i slik penicillin, seier han.

– Det kan handla om ein kultur der legane gjerne ønskjer å bruka det som verkar nytt og best.

Ved å redusera bruken av breispektra antibiotika trur Høye det er mogleg å reversera utviklinga der bakteriane blir stadig meir resistente.

– Det finst døme på det, frå fleire land, at ein med suksess har fått ned bruken av breispektra antibiotika, seier Høye.