Vaksine

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Vaksinestoda endrar seg dag for dag, og ein artikkel skriven midt i veka kan vera uaktuell når fredagen kjem. Det er likevel ikkje til å koma forbi: Onsdag denne veka var vaksinestoda utan positive sider. Om noko ser vaksineringsstrategien til EU, og dimed Noreg, å gå frå vondt til verre. I byrjinga av denne veka tok Israel til å vaksinera dei mellom 16 og 18 år. Det gjorde dei samstundes som alle passasjerfly inn og ut av Israel vart sette på bakken. Israel er åt å fullvaksinera folkesetnaden med Pfizer-vaksinen. Dei ynskjer ikkje å få mutasjonar inn frå omverda. Ikkje eingong israelske statsborgarar får no koma heim.

Situasjonen i EØS-området er ein heilt annan. Ja, også der vert stadig fleire grenser stengde, også der har det utvikla seg vaksinenasjonalisme, men berre vel 2 prosent av EU-borgarane har så langt fått fyrste dose av covid-19-vaksinane. Måndag denne veka utvikla det seg til full krise. Då sa EU-kommisjonen at om vaksineprodusentar i EU-blokka hadde planar om å eksportera vaksinar ut av EU, måtte dei gje melding om dette. I praksis kan dette føra til eit eksportforbod. «Dette handlar ikkje om ’Europa fyrst’. Det handlar om Europas rettferdige del», sa den tyske helseministeren Jens Spahn tysdag. 

Det handlar også om lovnader og pengar. EU har nytta lite pengar på å utvikla vaksinar. Om vi skal tru Financial Times, har USA og Storbritannia nytta sju gonger så mykje per innbyggjar som EU på å sponsa utvikling av covid-19-vaksinar. Dei to landa har i tillegg lagt inn langt større førehandsordrar frå ulike vaksineprodusentar enn EU. EU har i stor grad satsa på éin hest og éin teknologi, AstraZeneca, som nyttar den tradisjonelle og særs billige vaksineteknologien, i staden for den nye og dyre mRNA-teknologien, som har gjeve verda Pfizer- og Moderna-vaksinane. Dei er heldigvis 95 prosent effektive mot dei mutasjonane dei er fullskalatesta mot.

Berre 4 milliardar

Fyrst i august i fjor la EU inn ein stor førehandsordre: Dei nytta knapt 4 milliardar kroner på å kjøpa 300 millionar vaksinar frå AstraZeneca, utvikla ved universitetet i Oxford etter mykje sponsing frå den britiske staten, som kjøpte vaksinen tre månader før EU. Seinare la EU inn tingingar på 100 millionar til. AstraZeneca-vaksinen er no godkjend i Storbritannia. Dei 300 millionar vaksinane skulle, om mogleg, leverast til EU i fyrste halvår i 2021. Det er denne vaksinen den norske regjeringa har satsa på skal føra til at koronatiltaka vert oppheva til sumaren, ei von dei har delt med heile EU. Mange av EU-medlemene har i tillegg sagt at dei vil syta for at spesielt AstraZeneca-vaksinen skal verta tilgjengeleg for heile verda og ikkje berre EU.

«Vi har heile tida sagt at koronavaksinen må verta tilgjengeleg for alle globalt», sa Heiko Maas, den tyske utanriksministeren, veslejulaftan i fjor. Ein av grunnane til at EU har satsa mykje på AstraZeneca, er at den vaksinen ikkje treng den nye logistikken som mRNA-vaksinane er avhengig av; mRNA må fraktast under særs låge temperaturar og er lite eigna i fattige område av verda. AstraZeneca-vaksinen har i testane som selskapet har gjennomført i fullskala, synt seg å vera 62 prosent effektiv. Men selskapet har samstundes sagt følgjande: Dersom forsøkspersonane fyrst får ein halv dose, og så seinare ein heil dose, kan 90 prosent verta verna mot covid-19. Det siste funnet er rett nok ikkje testa i full skala.  

Førre veke kom tilbakeslaget. AstraZeneca sa at produksjonen internt i EU hadde støtt på alvorlege flaskehalsproblem. I staden for å kunne levera 300 millionar vaksinar til EU i fyrste halvår sa dei no at dei berre kunne levera 39 prosent av dosane. I fyrste kvartal kjem EU og dimed Noreg berre til få 31 millionar vaksinar, mot dei 80 millionane som var målet. Det er heller ikkje mykje som tyder på at AstraZeneca kan levera 300 millionar vaksinar i fyrste halvår av 2021. «Dei fyrste leveransane kjem til å verta lægre enn forventa på grunn av redusert produksjon innanfor forsyningskjeda vår i EU», sa ein representant for Pfizer.

Sterke reaksjonar

EU har sjølvsagt reagert sterkt på meldinga frå AstraZeneca. «Vi vil at kontrakten skal haldast», sa helsekommissæren Stella Kyriakides måndag. AstraZeneca hadde i tillegg ikkje svara på «viktige spørsmål» og ikkje kome med «tilfredsstillande svar» på kvifor vaksineproduksjonen var så forseinka, sa ho. «Den nye timeplanen er ikkje akseptabel for EU.» Berre timar etter utsegna frå Kyriakides varsla så EU om noko som minner om eit eksportforbod.

AstraZeneca reagerte sjølvsagt på det dei oppfatta som eit kontrakthinder mot omverda. Dei viste at i kontrakten med EU stod det at dei skulle «gjera så godt dei kunne». Men spørsmålet er om eksportreguleringa er særleg relevant. For tysdag morgon kom det tyske Handelsblatt på gata. Konflikten mellom EU og AstraZeneca har vore litt underleg. For samstundes som EU-kommisjonen har lege i krangel med selskapet, har EUs lækjemiddelorgan, som er uavhengig av EU-kommisjonen, så langt ikkje godkjent AstraZeneca-vaksinen. Rett nok har det den siste tida utvikla seg ei tru på at EU kom til å godkjenna vaksinen no, fredag den 29. januar.

Handelsblatt kunne fortelja at det truleg ikkje kom til å skje, i det minste ikkje for dei eldre. Handelsblatt hadde snakka med kjelder som hadde vore med på samtalane mellom den tyske regjeringa og forbundsstatane. Det tyske helsedepartementet hadde, sa dei påståtte kjeldene, sett nærare på effekten av AstraZeneca-vaksinen og tala selskapet hadde lagt fram. Den tyske regjeringa hadde visstnok bede Det europeiske lækjemiddelbyrået (EMA) om ikkje å godkjenna vaksinen for dei over 65 år. Helsedepartementet, påstod kjeldene, hadde kome til at vaksinen berre hadde ein effektivitet på 8 prosent for dei over 65, ei gruppe som svarar til 18 millionar tyskarar. Ein slik effekt er meiningslaust liten.

Heldigvis avviste helsedepartementet dei konkrete tala kort tid etter. Men skuggen heng framleis over AstraZeneca-vaksinen. Vi veit ikkje nok om kor god ho er for eldre. Som AstraZeneca sjølv skreiv då dei la fram analysane i The Lancet i desember: «Vi kan ikkje på grunnlag av dei mellombelse analysane slutta noko om effekten på eldre, som har den største risikoen for alvorleg covid-19», noko som er særs uheldig av di eldre tradisjonelt har svakare immunrespons på vanlege vaksinar enn yngre. 

Ikkje på langt nær nok

Tyskland har på eiga hand og i strid med EUs solidaritetsprinsipp, då det vart klart at EU hadde tinga altfor få mRNA-vaksinar, kjøpt inn 30 millionar ekstradosar av Pfizer-vaksinen, som er utvikla av tyske BionTech. Men også dei får altfor få mRNA-dosar. Tyskland forventar å få mellom 11 og 13 millionar dosar frå Pfizer og 2 millionar frå Moderna før utgangen av mars. Desse leveransane kan maksimalt dekkja 7,5 millionar eldre tyskarar, og då skal vi hugsa at Tyskland får fleire mRNA-vaksinar per innbyggjar enn dei andre EU-landa.

Skal vi tru Der Spiegel, er ikkje ein eventuell manglande effekt på eldre av AstraZeneca-vaksinen uventa. Ja, Storbritannia godkjende det dei kallar Oxford-vaksinen alt den 30. desember, men dei har i tillegg sikra seg store leveransar frå Pfizer. Spiegel hevdar at den tyske regjeringa alt lenge har stilt spørsmål ved testane til AstraZeneca, og meiner at altfor få eldre har vore med i testpanela under fase-3-testinga – berre 3,1 prosent har vore over 69 – medan Pfizer og Moderna medvite har rekruttert fleire eldre, sidan det er særleg dei covid-19-er farleg for. I tillegg meiner mange i dei medisinske miljøa at AstraZeneca har vore useriøse. Dette med at vaksinen visstnok skal vera 90 prosent effektiv dersom vaksinetakarane fyrst berre får ein halv dose, og så ein heil nokre veker etter, vart oppdaga ved eit tilfelle, har Oxford-gruppa sjølv vedgått. Det var eit mistak som førte til at ei stor gruppe berre fekk ein halv dose.

Ikkje gje til eldre!

Professor Peter Kremsner ved Tübingen institutt for tropisk medisin har granska tala frå AstraZeneca og åtvarar i tyske Bild mot å vaksinera eldre med vaksinen. «Sjølv om vaksinen vert godkjend av EMA, kan han ikkje nyttast på personar over 65 år. Opplysningane om effekten på denne gruppa er ikkje gode nok.» AstraZeneca avviser totalt den tyske framstillinga av vaksinen. Presseavdelinga deira sende alt måndag kveld ut ei pressemelding: «Opplysingane om at effekten av AstraZeneca/Oxford-vaksinen er så låge som 8 prosent hjå vaksne over 65 år, er heilt feil (…). I november publiserte vi data i The Lancet som viste at 100 prosent av eldre vaksne utvikla taggespesifikke antistoff etter den andre dosen.» I tillegg kjem det altså at det tyske helsedepartementet sende ut ei pressemelding tysdag der dei avviste påstandane om berre 8 prosent.

Det ligg likevel an til at vaksinen må verifiserast betre på eit eller anna vis. Berre 12,1 prosent av dei som var med på tredje runde av testinga, var over 55, og ingen i den vesle gruppa som fyrst fekk halv dose og så ein dose til, noko som altså går fram av artikkelen AstraZeneca publiserte i The Lancet. Men så langt har det ikkje kome opplysningar frå Storbritannia om at dei kjem til å stogga bruken av vaksinen, og dimed har verda fått eit naturleg laboratorium for testing av vaksinen. Etter kvart kjem det til å tikka inn resultat frå England. Anten vaksinen er effektiv eller ikkje, kjem etter alt å døma korkje EU  eller Noreg til å få langt nær så mange dosar av AstraZeneca som forventa dette halvåret. Og frå før har det vorte klart at Pfizer ikkje kan levera så mange dosar som vona i det fyrste kvartalet på grunn av manglande kapasitet i Belgia. Pfizer seier at dei må leggja om produksjonslina for slik å på sikt kunne levera fleire vaksinar.

Uheldig for Noreg

Konsekvensen av den siste utviklinga er uheldig for Noreg. Dersom EU godkjenner AstraZeneca-vaksinen, skulle vi etter planen få 1,12 millionar dosar i midten av februar. Ein femtedel av folkesetnaden ville då ha fått vaksinen i løpet av to–tre veker. Tre veker etter skulle så ei tilsvarande mengd koma, slik at den viktige nummer to-dosen kunne vorte sett. No får vi truleg berre 30 prosent av dei lova vaksinane i fyrste kvartal, om då EMA godkjenner vaksinen. Og dersom dei tyske presseopplysningane berre er litt rette, kjem i alle høve desse dosane ikkje til å ha særleg effekt på dei eldre. Rett nok seier tyske forskarar at det ser ut som AstraZeneca har ein effekt på 70 prosent for dei under 55 år, men covid-19 er, som vi veit, mindre farleg for desse enn sesonginfluensa. Nedstenginga i Europa har handla om å verna dei gamle.

Dessutan har vi dette med mutasjonar. I Sør-Afrika har det utvikla seg ein ny mutasjon, som no truleg finst i mange vestlege land og heilt sikkert i Storbritannia. Den versjonen er truleg like smittsam som den britiske mutasjonen, som har ført til nedstenging av det sentrale Austlandet. Men det som verre er, seier helsestyresmaktene i Sør-Afrika, er at 48 prosent av dei som har hatt covid-19 frå før, ser ut til å kunne verta smitta av den nye mutasjonen.

Ny versjonar må til

Både Moderna og Pfizer har gjennomført små testar mot den sørafrikanske mutasjonen. Pfizer trur at vaksinen deira er effektiv mot den sørafrikanske varianten, medan Moderna seier at det ser ut som deira vaksine utviklar langt færre antistoff mot mutasjonen. Moderna seier rett nok at dei trur dei i løpet av få månader kan utvikla ein forsterkardose mot den sørafrikanske mutasjonen. I alle høve er det bortimot sikkert at det kjem mutasjonar som vil syna seg å kunna smitta pasientar med både Moderna og Pfizer-vaksinen. Men båe selskapa er optimistiske og meiner at dei med nokre månaders etterslep skal kunna utvikla nye og effektive variantar av vaksinen. Då vert spørsmålet korleis styresmaktene regulerer dei nye variantane. Om til dømes EMA forlangar at dei nye variantane av mRNA-vaksinane skal testast full ut, kan det gå opp mot eitt år før dei kan takast i bruk.

Det vi kan slå fast, er at mykje har skore seg. Då Bent Høie den 14. januar vart spurd av NRK om vi nordmenn kunne gjera oss von om å få reisa til Sør-Europa i sumaren, svara han slik: «Om alt går som planlagt og vaksinene blir godkjent, så er det sånn at de fleste land i Europa vil være i samme situasjon som oss. Da er det sannsynligvis trygt å reise i Europa.» Men lite gjekk som planlagt, og så kom den britiske mutasjonen til Noreg.

For lite pengar

Kunne ting vore gjorde annleis? Svaret er nok ja. Eit av problema med mRNA-vaksinen er at han kan føra til ein immunrespons frå kroppen, det vil seia at immunapparatet går til åtak på vaksinen og øydelegg han. Mellom anna difor må vaksinen pakkast inn i feittpartiklar.

Pfizer og Moderna har tinga slike partikkelmaskinar i takt med at dei har fått førehandstingingar og finansiering. Difor har USA og Storbritannia fått nok mRNA-vaksinar til å vaksinera dei eldre. Jau, Storbritannia nyttar også Oxford-vaksinen på eldre, men dei får nok dosar av mRNA-vaksinar til å immunisera dei over 65. Men verdas industri maktar ikkje å skalera opp mellom anna produksjonen av partikkelmaskinar snøgt nok. Israel har på si side betalt meir enn andre land for mRNA-vaksinen. I tillegg er det lite trafikk ut og inn frå granneland i Israel, og difor har Pfizer gjeve dei mange vaksinar for å få ein fullskalatesting av mRNA-vaksinen i eit avgrensa område.

Men det heile kokar i all hovudsak ned til pengebruk. Di fleire førehandstingingar og di meir offentleg pengebruk, di fleire maskinar som kan produsera feittpartiklar. EU og Noreg har ikkje nytta nok pengar på førehand. Dei sameinte arabiske emirata ligg som nummer to i verda på vaksinetoppen etter Israel. Dei har snart vaksinert ein fjerdedel av folkesetnaden med mRNA-vaksinar. Dei har ikkje vorte særskilt utvalde av Moderna og Pfizer til fullskalatesting. Emirata gav enkelt og greitt pengar på førehand, tidleg. Vaksineselskapa er privat eigde. Same kor viktig vaksinar er, nektar dei å taka risiko som gjer at aksjeeigarane kan tapa store pengar.

Når Storbritannia og USA har nytta sju gonger så mykje pengar per innbyggjar som Noreg og EU på vaksinar i forkant, får det konsekvensar. Det som er ekstra underleg, er kor lite pengar det i røynda er snakk om. Ja, AstraZeneca-vaksinen kostar under ein fjerdedel av Pfizer-vaksinen, men om vi seier at Noreg hadde hatt høve til å kjøpa inn nok Pfizer-vaksinar til 60 prosent av folkesetnaden til den prisen EU har forhandla fram, snakkar vi om berre 850 millionar kroner. Hadde vi gjeve like mykje som USA og Storbritannia både til utvikling og innkjøp, snakkar vi truleg rundt 3 milliardar. I EU samanheng taler vi kanskje om rundt 300 milliardar kroner.

Samanlikna med kostnadene ved pandemien er dette ingenting. Noregs BNP er godt over 3500 milliardar, EUs koronahjelpepakke til Sør-Europa er på 8000 milliardar. Som The Economist skreiv om EUs pengebruk på førehand til vaksineinnkjøp og -utvikling alt den 4. august i fjor: «Det er mykje betre å nytta mykje for mykje.»

Slik stoda er no, kan Noreg og EU koma til å ha koronatiltak ut året, og det under føresetnad av hastegodkjenning av nye mRNA-vaksinar mot dei nye mutasjonane som vi veit kjem til å koma. Noregsferie er det trygge valet.