Historie

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Kva skjer om du midt på vinteren, når temperaturen nærmar seg minus 30 og snøen ligg meterhøg, sender ein hær på 1 million menn opp i Karpatane for å bryte gjennom dei russiske linene? Det seier seg sjølv: Når russarane har dei høge posisjonane, og dine menn ikkje maktar å draga tunge kanonar med seg opp fjellveggane og opplever at all olja og alle våpena frys i kulda, er du sjanselaus. Du får 560.000 døde, såra og skadde soldatar.

Kven kunne finna på noko så uklokt? Det kunne den øvstkommanderande generalen for den habsburgske hæren, Franz Conrad von Hötzendorf, gjera vinteren 1915. Det gjorde han, og dette går klart fram av breva han skreiv, kvar kveld gjennom krigen, av di han var livredd for at ei snart 30 år yngre kvinne ville avvisa han som ein tapar om han ikkje makta å berga eit fort inne i Galicia, og difor ikkje kom til å gifta seg med han. Conrad var lysande inkompetent og ofra millionar av menn på jakt etter ei riddarære moderne krig ikkje kunne gje han.

Fekk han så kvinna etter krigen?

– Du seier noko. Eg burde sjølvsagt ha teke med svaret i epilogen, seier Alexander Watson då eg spør.

Leseglede

Det er mykje negativt å seia om covid-19, men all fritida gjer at vi som kjøper altfor mange bøker, får høve til å taka att det tapte. Ei slik bok er den kritikarroste The Fortress: The Great Siege of Przemysl, som handlar om kampen om eit stort fort som låg i provinsen Galicia i det habsburgske riket, og som no ligg i Polen. Ho har stått altfor lenge i bokhylla. Men covid-19 har også gjeve oss noko anna, internettmøte. No sit det professorar overalt og saknar merksemd.

Straks eg har sendt av garde eit e-brev til Watson, får eg ja til eit zoommøte. Watson er ein av desse moderne historikarane som har lært seg ei mengd språk. Doktorgrada er frå Oxford, han har vore tilsett ved Cambridge, og no er han professor ved Goldsmiths College, ein del av University of London.

Watson har spesialisert seg på byrjinga av fyrste verdskrigen og har vunne så mange prisar at det grensar til det absurde. Det fyrste eg spør han om, er korleis eg skal uttala Przemysl. Han prøver, eg gjev opp.

– Det var faktisk den største otta mi då eg sende forlaget framlegget om å skriva boka. Przemysl… Kva slags forlag vil gje ut eit bok med eit slikt namn i tittelen? Stalingrad i tittelen? Sjølvsagt får ein bokkontrakt då! Przemysl, derimot. Eg visste eg måtte skriva ei verkeleg god grunngjeving for å få ja til å skriva boka. Ein av grunnane til at soga om kampen om fortet er ignorert, trur eg faktisk har med å gjera at namnet er så vanskeleg å skriva og uttala.

Jødane

Przemysl var både ein by og eit fort. Fortet hadde vore utdatert i mange tiår. Sjølv om det vart oppgradert, vart det stadig meir umoderne i takt med at kanonar og artilleri vart stadig betre i tiåra opp mot fyrste verdskrigen.

Byen, derimot, var moderne, kosmopolitisk og stadig meir demokratisert. Det var skular for både tysk-, ukrainsk- og polsktalande, og jødane fekk ha religiøse skular. I gatene kunne ein høyra alle dei ulike språka i imperiet. Høgst stod sjølvsagt offiserane i hæren, men den sivile folkesetnaden hadde stor grad av lokalt sjølvstyre.

Ja, det var skilnader mellom dei ulike gruppene: Jødane, som utgjorde nær ein tredjedel av innbyggarane, kontrollerte det kommersielle; polakkane, som ikkje var i fleirtal, men flest, styrte politikken; ukrainarane, som var greskortodokse, stod nedst, men likevel hadde dei altså eigne skular.

Rundt byen gjekk det rett nok to konsentriske sirklar med forsvarsmurar, jordvollar og piggtråd, men inne i byen levde modernitet og mellomalder, ortodokse og sekulære jødar, polske adelsmenn og ukrainske arbeidarar side om side. 

Eg spør Watson om korleis det jødiske kvarteret ser ut no.

– I det gamle kvarteret, der den eldste og største synagogen låg, er det no ein stor parkeringsplass. Ved sida av ligg det rett nok eit museum for historia til byen. Det er ikkje eit dårleg museum, og det er ein jødisk del i museet. Men det bur altså berre polakkar i byen.

Grensebyen

Kort tid etter invasjonen i september 1939 vart det bygd ein mur tvers gjennom byen. Det var den nye grensa Hitler og Stalin hadde vorte samde om. Etter 1945 tvinga Polen dei siste ukrainarane ut av byen og inn i Sovjetunionen. I motsett retning gjekk polakkar frå Ukraina. Jødane var utrydda. Galicia var ein provins som låg i dagens Polen, Kviterussland og Ukraina. Provinsen var multietnisk og sentrum for dei kanskje verste handlingane til både Stalin og Hitler.

– Ja, vi kjenner til det som skjedde i området, særleg mellom 1939 og 1945, men mitt utgangspunkt er at det som skjedde, ikkje berre kan forståast som nokre forferdelege handlingar av to totalitære menn på midten av 1900-talet. Vi må minst gå attende til 1914.

Watson valde Przemysl av di det er så illustrerande for mykje av det som gjekk gale i Sentral-Europa og særleg i Galicia, men òg av di kampane om fortet gav han høve til å teikna opp det store biletet.

– Eg ville skriva boka som om det var ein film, med nærbilete og distanse, vanlege menneske og storpolitikk. Dessutan ville eg visa kva total krig er. Ja, vi har vel alle høyrt om 18-åringane på vestfronten. Men hausten 1914 var det fleire menn som kjempa på austfronten enn på vestfronten. Og det var langt frå berre unge menn som kjempa.

Fortet var eit kaos. Dagens ordrar måtte skrivast ut på 15 ulike språk, og dei som var utskrivne for å verna fortet, var i stor grad menn mellom 38 og 42 år, nokre var analfabetar, andre professorar. Overvektige byråkratar gjekk mellom magre landarbeidarar, og på toppen, over det heile, den vonlause romantikaren Conrad, som nekta mennene sine å grava skyttargraver og vernegroper. For krig, det var noko ein vann gjennom mot og offensivar.

Den fyrste sigeren

Conrad sende store troppar inn i kampen mot russarane, langt forbi fortet. Dei var altfor spreidde og utrente til å stå mot dei russiske soldatane. Allereie den 17. september 1914 var fortet fylt med såra habsburgske soldatar, og den fyrste russiske kringsetjinga byrja. Frå 24. til 27. september prøvde russarane å taka fortet. Dei mellomaldrande mennene makta på eit utruleg vis å stå mot russarane, som heldigvis ikkje hadde moderne nok kanonar. Den austerriske pressa vart fylt med rapportar om dei heltemodige mennene i Przemysl.

– Conrad var ei kort tid den helten han sjølv meinte han var. Og ja, han var modig. Mot er ein god ting når det vert kombinert med kompetanse, som til dømes hjå Napoleon, som var det store førebiletet hans. Men når mot vert kombinert med inkompetanse, har vi ein farleg kombinasjon. Då endar vi opp med at ein millionhær vert prøvt skubba over fjell midt på vinteren.

Men pustepausen kunne ikkje vara. I desperasjon sende Conrad nye soldatar for å frigjera fortet, noko han greidde i nokre veker. Situasjonen vart igjen umogleg. Men i staden for å evakuera fortet, som i røynda var nokså uvesentleg der det låg ved foten av Karpatane, og laga nye defensive liner, gav Conrad ordre om at fortet skulle haldast. Den 10. november var fortet igjen kringsett av russiske styrkar.

Svolten vart etter kvart altomfattande. Til slutt, i midten av mars 1915, sende Conrad dei utsvoltne styrkane ut på eit siste bisart oppdrag, denne gongen mot Russland, mot aust. Det var sjølvsagt umogleg å vinna noko som helst med utsvoltne menn. Mange soldatar kollapsa i vegkanten rett utanfor fortet. Etter å ha sprengt fortet, overgav den habsburgske hæren byen den 22. mars 1915.

Det som gjekk gale

Russarane tok 110.000 krigsfangar. Over ein million soldatar i den austerriksk-ungarske hæren døydde, vart tekne til fange eller vart såra i kampen om Przemysl. Det skulle ikkje vara for russarane heller. Dei kunne ikkje stå mot den moderne tyske hæren, men moralen i den habsburgske hæren var øydelagd. Ja, Conrad skulle ofra fleire millionar menn til, men det var tyskarane som vann krigen i aust, før dei tapte i vest.

– Min påstand er vel enkelt sagt at det som skjedde i Przemysl i 1914–1915, var det som i verkeleg stor skala gjekk gale i nesten heile Europa i midten av 1900-talet.

Det fyrste dei habsburgske styrkane gjorde då dei måtte trekkja seg attende i september 1914, var at dei la skulda på ukrainarane, som dei hevda var russarvennlege. «I somme ukrainske landsbyar måtte heile folkesetnaden hengjast», mimra ein offiser i ettertida. Han hevda, utan prov, at mennene i landsbyen hadde sikta på dei med russiske gevær. I sentrum av Przemysl var ukrainarane skotne av ein soldatmobb, som ikkje vart straffa.

– Og dei vart skotne berre av di dei var ukrainarar.

Velfortent død?

Så kom russarane. Lidingane vart forferdelege. Jødiske søner vart tvinga til å henga sin eigen far før dei sjølv vart drepne. Alle dei 17.000 overlevande jødane vart deporterte. Eg seier til Watson at eg lenge har sett på det som ein britisk skamplett at regjeringa med støtte frå kong George, som var syskenbarnet til tsar Nikolai, nekta å gje tsaren asyl i Storbritannia etter revolusjonen.

– Etter å ha lese boka di, sit eg att med å ei kjensle av at han fortente lagnaden.

– Eg veit ikkje om vi skal seia at han fortente det. Men i tillegg til å vera ein religiøs fanatikar og rabiat antisemitt var han både inkompetent og fordomsfull. Eg vil vel gå så langt som til å seia at eg ikkje har særleg sympati med han.

Det mest sjokkerande i boka er likevel ikkje at den russiske tsaren og den russiske adelen var likesæle overfor lagnaden til sitt eige folk, heller ikkje at dei var antisemittiske. Pogromane og bakgrunnen for den russiske revolusjonen er godt dekt i vestlege lærebøker. Nei, det som sjokkerer mest, var korleis makta i det som i samtida vart oppfatta som ein moderne by, nemleg Wien, ikkje hadde noko som helst atterhald i måten dei handsama undersåttane på. Ja, ungarar og austerrikarar vart kanskje litt privilegerte, men resten av dei etniske gruppene var kanonføde. Og lidingane til den sivile folkesetnaden vart heilt oversett.

– Kvar kom denne distansen frå?

– Eg trur forklaringa er at Austerrike-Ungarn var eit imperium. Ja, også Tyskland var styrt av ein keisar. Men Tyskland hadde langt på veg vorte ein nasjonalstat. Leiinga i Tyskland var meir oppteken av folket, i det minste det tysktalande folket, enn leiinga i det habsburgske imperiet med sine store religions-, språk og klasseskilnader var. Lat meg gje eit døme: Då Aust-Preussen vart invadert av Russland hausten 1914, hadde byråkratiet og dei politiske leiarane frå før ordre om å verta verande att for å samarbeida med okkupasjonsstyrkane. Dette for at dei sivile skulle vernast gjennom institusjonar. I det habsburgske riket hadde den byråkratiske og politisk makta ståande ordre om å flykta. Om dei ikkje gjorde det, kunne dei verta tiltalte for landssvik.

Liberal- og imperialisme

Jau då, Austerrike-Ungarn var på mange vis eit liberalt samfunn. Dei godtok ulike språk, ulike religionar og ulike tradisjonar, og særleg i vest hadde det byrja ei slags demokratisering. Wien var alt då vidgjeten for det intellektuelle livet og ordskiftet, men riket vart fyrst og fremst eit imperium, seier Watson.

– Den suverent viktigaste personen i det habsburgske riket er keisaren, Franz Josef. Trass alt er det faktisk familien hans som har bygd dette imperiet. Tyskland handlar mykje meir om Tyskland og folket, som det gjorde i Frankrike og Storbritannia. I Austerrike-Ungarn handlar det om imperiet. Det er ikkje noko samband mellom folket på den eine sida og hærleiinga og keisaren på den andre. Dimed kjenner dei heller ikkje på noko særleg ansvar for folket. Leiinga i Preussen skapte den tyske staten gjennom ein folkehær, 1871 og alt det der. Hæren i det habsburgske riket er der for å verna keisaren mot folket.

Kven hadde ansvaret?

Ja, The Fortress handlar i stor grad om det som gjekk føre seg inne i fortet og Przemysl, men ho handlar òg om storpolitikk og starten på lidingane som kulminerte under andre verdskrigen. Men livet i Przemysl er så detaljrikt skildra at det vanskeleg kan dekkjast i eit intervju. Vi hamnar i staden i ein lang diskusjon om kven som har ansvaret for at fyrste verdskrigen byrja. Ja, Watson legg skuld på trepartsamarbeidet mellom Storbritannia, Frankrike og Russland, og han legg særleg mykje skuld på Tyskland for å ha starta eit meiningslaust marinekappløp mot Storbritannia, som på si side ikkje tok ut nok distanse til Russland. Men den rykande revolveren finn Watson i Austerrike-Ungarn og Wien.

– Ja, Tyskland og Russland førebudde seg på krig, ja, kanskje dei til og med ynskte krig, men det er dei styrande i Wien som gjer alt dei kan for å starta krigen. Dei er heilt uansvarlege. Som ein austerriksk sendemann sa det i ein samtale i Berlin sumaren 1914: «Vi gjev blanke blaffen i om vi set heile Europa i flammar.»

Skulda

Her kjem Watson med ein overraskande påstand:

– Det er så mange som legg skulda på nasjonalisme på fyrste verdskrigen, men det er imperialisme som set det heile i gang. Austerrike-Ungarn ekspanderer inn i Balkan. Russland etter tapet mot Japan vender òg blikket mot Balkan og seier dei skal samla alt slavisk folk inn under mor Russland. Samstundes seier tsaren at den gresk-ortodokse kyrkja eigentleg berre ei utbrytarkyrkje frå den russisk-ortodokse kyrkja, og at kyrkjene igjen må sameinast, noko vi straks ser gjennom freistnaden på russifisering av dei områda dei okkuperer i Galicia. Dette var ikkje ein krig som starta på grunn av nasjonale skiljeliner.

Og ja, om det finst ein berande tese i boka, er det at då imperia gjekk mot kvarandre og utnytta den underliggande etniske og religiøse uroa til å leggja skulda for tap på til dømes jødar og ukrainarar, var den vonde ånda ute av flaska, ei ånd leiarane ikkje kunne kontrollera, og som i sin tur vart avløyst av noko mykje verre. Innbyggjarane og dei etniske gruppene i Przemysl hadde makta å leva med kvarandre i hundrevis av år. Då Russland og Austerrike-Ungarn gjorde dei til innbyrdes fiendar, var all von borte.

– Eg har likevel ei slags kjensle av at Austerrike, i motsetnad til Tyskland, som nesten er for prega av skuld, har sleppt unna.

– Det er mykje å seia om dette. Versailles-traktaten var naturleg nok umogleg å akseptera for taparane, og det var relativt fleire i Austerrike som gjorde motstand mot Hitler enn i Tyskland. Men kvar kom jødehatet til Hitler frå? Det kom rett frå Wien. Jau, ein kan vel på eit vis seia at dei har sleppt unna. Om det var nokon som sette fyr på Europa og det etniske hatet, var det dei.

Den amerikanske diplomaten George Kennan kalla den fyrste verdskrigen «den europeiske urkatastrofen». Conrad oppfatta neppe krigen på det viset.

– Fekk han kvinna?

– Ja, han fekk sleppa til. Han gifta seg med henne under krigen, og døydde som ein svært rik mann i 1925, etter ha fått eit enormt forskot for sjølvbiografien.