Olje

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Det må ha vore to underlege veker for leiinga i Equinor. Her har dei kvart einaste år sendt ut oppdateringar om kva dei har investert i USA, og kor mykje dei etter oljeprisfallet i 2014 har tapt i USA. Men fyrst etter at Dagens Næringsliv for to veker sidan kom med det dei kalla ei avsløring, har det vorte debatt i Noreg om kvifor Statoil, som selskapet heitte, investerte så mykje i USA, og kvifor dei har tapt så mykje i USA. Reportasjen i Dagens Næringsliv var særs underhaldande, og lesarane fekk vita mykje om ukultur i USA-delen av Statoil, men avsløringa om dei samla tapa, ja, dei hadde journalistane frå årsrapportane til nett Statoil og seinare Equinor.

Desse rapportane har vore offentleg tilgjengelege, dei har vorte sende over til Olje- og energidepartementet og alle aksjeeigarane, og dei har vore fritt tilgjengelege på nettsidene til Statoil og Equinor. Alle årsrapportar sidan 1971 ligg der. Rapportane har sjølvsagt også vorte lagde fram for styret kvar einaste gong, ja, styret har til og med dels vore med på å laga dei.

Men at underskotet Equinor no kan føre fram i USA, er kome opp i vel 200 milliardar kroner, har visst kome som ei total overrasking på det offentlege Noreg. Her høyrer det med å nemna at 200 milliardar er omrekna til dagens svake kronekurs, medan investeringane i USA vart gjorde med ei langt sterkare krone.

Burde visst

Eitt er det at Dagens Næringsliv har intervjua styremedlemer som seier at dei ikkje kjende til tapa, det er sjokkerande i seg sjølv. Det er ulovleg ikkje å kjenna til rekneskapen i ei verksemd ein sit i styret til. Noko anna og truleg verre er at Olje- og energidepartementet (OED) påstår at dei ikkje kjende til avskrivingane i Statoil og Equinor.

Førre veke svara OED på vegner av statsråden, Tina Bru, dette på spørsmålet om dei kjende til tapa i USA: «Når det gjelder det samlede regnskapsmessige tapet ved utgangen av 2019 på 20,4 mrd. amerikanske dollar knyttet til virksomheten i USA, ble departementet kjent med dette gjennom selskapets årsrapport etter medienes omtale av tapet.» Her seier altså Bru og OED at dei ikkje les årsrapportar før media omtaler dei.

Men Equinor, som Statoil, har i alle år i røynda hatt nett OED som generalforsamling. OED kontrollerer 67 prosent av Equinor og oppnemner i praksis det styret dei vil. OED er i tillegg pålagde å føra ein så god eigarskapskontroll som råd er, og skal fylgja nøye med på det Equinor gjer. Dei er også den øvste utøvande makta på norsk sokkel og avgjer kven som får konsesjon kvar og til kva tid.

Det er nesten så at alle dei som vil ha ein god embetsstand og eit byråkrati med innsikt, lyt vona at Bru og byråkratane hennar var sparsame med sanning då dei hevda at dei ikkje kjende til avskrivingane før Dagens Næringsliv rapporterte om tala dei fann i årsrapportane til Equinor. At dei nok likevel kjende til tala, er det faktum at OED godkjende den siste årsrekneskapen utan merknader på generalforsamlinga den 14. mai, eit talande prov på.

Kjende tal

Alle med interesse for Statoil og Equinor har kjent til tala. Dag og Tid gjekk gjennom årsrapportane i ein serie artiklar i 2015 og 2016. Då fortalde vi at dei samla avskrivingane i USA så langt var på 70 milliardar. I 2018, då Helge Lund vart styreformann i BP, la vi i hop tala frå då han var tilsett, igjen på grunnlag av årsrapportane, og skreiv at sidan 2004 hadde Statoil investert vel 700 milliardar i utlandet og sat med ein bokført verdi på desse investeringane på 318 milliardar.

Men Dag og Tid er på ingen måte åleine om å ha skrive om desse tala. Fagblad har gjort det heile tida, Finansavisen har gjort det heile tida, og meklarhusa har gjort det heile tida. Og sjølvsagt har både Statoil og Equinor vore fullstendig opne om dette heile tida. Noko anna ville vore ulovleg og kunne ha ført til fengselsstraff for leiinga. At styremedlemer og OED seier dei ikkje kjende til dette før Dagens Næringsliv skreiv om tala, får vi vona handlar om dei prøver å unngå å verta sitjande att med skulda. For, som det heiter: Sigeren har mange eigarar, tapet ingen.

Hybris og makt

Dessutan er tala – heldigvis – ikkje så ille som vi har fått inntrykk av dei siste to vekene, og det er på eit vis litt forståeleg at Helge Lund utvikla hybris. Ja, Lund hadde meir hybris enn andre, men alle direktørar hadde hybris i den perioden han var direktør. Då Lund vart sjef i 2004, var oljeprisen på ei kraftig stigande bane, han steig til over 100 dollar fatet og var i heile perioden til Lund stort sett historisk høg. Og Lund leverte det aksjemarknaden ville ha.

I gode tider får direktørar meir makt, og det ser ut til gjelda særleg i oljebransjen, som når tidene er gode, leverer superprofitt, sidan dei har tilgang til eit knapt gode. Det er denne superprofitten som gjer at den norske overskotsskatten inkludert grunnrenteskatten kan vera på 78 prosent. Men sjølv om Equinor har dette knallharde skatteregimet, tener dei i gjennomsnitt mykje meir enn stort sett alle andre norske selskap.

Men det ser òg ut til å vera ein jarnlov i oljeindustrien at eigarane er nøgde med å få utbyte i fast prosent av overskotet. Litt enkelt sagt: Går overskota opp med 100 prosent, er eigarane nøgde med å få 50 prosent av det auka overskotet om dei før fekk 50 prosent av eit mindre overskot. Slik var det i Statoil, og slik var det i oljebransjen generelt.

Dette vil vel òg seia at direktørane får mykje meir pengar å investera med når prisane går opp. Det utvikla seg ei boble. Mellom 2002 og 2014 steig investeringskostnadene med nesten 600 prosent i oljeindustrien, mykje meir enn oljeprisen steig. Ei mengd nye pengar vart tømde over stadig dårlegare investeringar.

Aksjemarknaden elska likevel det Lund gjorde. Under han var totalavkastinga målt i norsk kroner på 180 prosent. Exxon leverte 146 prosent, medan globale aksjar i same perioden gjekk opp med 105 prosent. Kva gjorde så aksjemarknaden då oljeprisen stupte etter at Lund gjekk av? Dei straffa Statoil langt hardare enn dei straffa Exxon. Fyrst då oppdaga investorane at Lund hadde bygt eit sandslott i Amerika.

Men Lund gjorde det eigarane ville. Jens Stoltenberg lét han få taka over oljedivisjonen til Hydro, og Stoltenberg ville ha internasjonalisering. Noreg hadde bygt opp eit av dei største oljeselskapa i verda, no skulle vi ut og syna fram kva vi hadde fått til. Få i OED eller i ulike regjeringar såg ut til å tenkja på det innlysande: Det er betre å sikra vinst framfor å gambla på noko som kan føra til tap. Ingen såg ut til å stilla det openberre spørsmålet: Kva visste Statoil om oljedrift på landjorda? Men det treng ikkje Lund uroa seg for, han vert stadig rikare der han sit som styreleiar i BP, sjølv om vi aldri får att den manglande avkastinga.

Eldar Sætre

Men så fekk altså Statoil ein ny leiar, som såg at USA hadde vore feil. Han byrja avskrivingane, men i tillegg har han makta å kutta kostnadene sterkt, både heime og ute. Eldar Sætre var finansdirektør under Lund og burde sikkert ha prøvt å stogga USA-satsinga, kanskje han til og med prøvde. Men ein finansdirektør er fyrst og fremst ansvarleg for at tala er rette. Og no er tala ikkje berre rette, mange av dei er også gode. Ja, og igjen: Statoil gjorde mange dårlege investeringar internasjonalt.

Men dei siste åra har dei gjort investeringar, særleg i Brasil, som lover godt. Rett nok har Brasil eit særs ustabilt politisk regime, og det kan gå åt skogen der òg. At Oljefondet no vil ekskludera dei to brasilianske gigantane Eletrobras og Vale for manglande klimasatsing, samstundes som Equinor kjøper brasiliansk olje, lover kan henda ikkje godt for det framtidige tilhøvet mellom Noreg og Brasil.

Men heldigvis gjev også dårlege investeringar ein kontantstraum. Verdien på ei investering vert sett etter kor mykje eit selskap trur dei kan få om dei sel investeringa her og no, men frå dei har fått eit felt i drift, tener dei pengar på kontantstraumen frå drifta, altså den oljen dei pumpar opp og sel. Det gjer at investeringane vert mindre verde etter kvart som feltet vert tømt.

Typisk er minst 50 prosent av kontantstraumen overskot før skatt. Equinor hadde ved utgangen av 2019 investert vel 120 milliardar dollar internasjonalt, desse investeringane er bokførte til 42 milliardar dollar. Men dei har samstundes hatt ein kontantstraum på 70 milliardar dollar og selt eigedelar for 20 milliardar Ja, lønsemda har vore svak så langt, men det vil med åra nærast garantert gje eit samla overskot. Til og med i USA er det faktisk ein viss sjanse for at dei tener inn att dei samla investeringane, inkludert avskrivingar, sidan selskapet sit med 870 millionar fat olje- og gassreservar der. Men eit oljeselskap skal sjølvsagt ikkje ha som mål å få att det dei investerer, dei skal tena mykje meir enn som så.

Mest i utlandet

Målt etter valutakursen den 31. desember i 2019 har Statoil og Equinor til saman investert knapt 1,5 billionar sidan 2001, 780 milliardar av desse er investerte utanlands. Men trass i den sterke utlandssatsinga, alt bleiknar mot den avkastinga dei får av den heimlege investeringa på Johan Sverdrup, eit felt der Equinor under Sætre dramatisk har redusert investeringskostnadene.

Ved utgangen av 2019 rekna oljeanalytikarar i Wood Mackenzie med – ut frå den oljeprisen som var då – at driftskostnadene på Johan Sverdrup fram til 2065 kom til å vera på 25 milliardar dollar, investeringskostnadene på til saman 23 milliardar dollar og inntektene på 205 milliardar dollar.

Det er sjølvsagt ein heilt utruleg kontantstraum og profitt. Men om vi hadde gått inn i dag og sett på kva Equinor har tent på Johan Sverdrup, og trekt frå investeringane, ville feltet så langt ha gått i minus. Slik er det med stort sett alle oljeinvesteringar: Dei er frykteleg dyre til å byrja med, og så kjem inntekta i framtida. Det vil truleg delvis gjelda også for USA til og med, sett vekk frå ein del brunnar på land som har kort levetid, og det vil nesten garantert gjelda for dei samla utanlandsinvesteringane til selskapet.

At Lund gjorde mykje dumt og Sætre mykje klokt, er openbert, men dei fekk ulike signal frå investorar og analytikarar. Marknaden var svært oppteken av vekst i Lund-perioden, medan han under Sætre har vore mykje meir oppteken av avkasting her og no. Men at Equinor ein eller annan gong i framtida kjem til å tena meir i utlandet enn i Noreg, om verda framleis vil ha olje, verkar altså nokså sikkert.

Mot slutten

Dei store internasjonale selskapa har no for det aller meste trekt seg ut av Noreg. Det har dei truleg gjort av to grunnar: Den eine er at den norske sokkelen vert sett på som moden, dei store selskapa trur ikkje det vert gjort nye store funn, og dei lurer også på om Stortinget lenger vil ha slike. Det verkar som lukkinga av Lofoten, Vesterålen og Senja er permanent, debatten rundt iskanten er eit anna døme. Dette gjer investorar utrygge.

Den andre grunnen er nok klimaproblematikken. Den norske petroleumslova legg til grunn at investeringane på norsk sokkel skal vera samfunnsøkonomisk lønsame, men Equinor har no lova at dei skal få bort utsleppa gjennom elektrifisering. Det er liten tvil om at Equinor tek desse investeringane av di dei kjenner på det politiske presset. Elektrifisering er samfunnsøkonomisk ulønsamt i nær ekstrem grad, men Stortinget vil ha det. Exxon trekte seg ut av norsk sokkel etter krav om å byggja ut flytande vindkraft på Hywind Tampen. At Arbeidarpartiet no krev ilandføring på Nordkapp, som Equinor seier er svært ulønsamt, er eit anna døme på politisk risiko.

Skal Equinor veksa som oljeselskap, må dei dimed halda fram som dei har gjort dei siste 20 åra, å investera meir ute enn heime. Vona må vera at framtidige sjefar ikkje gjentek mistaket som Lund gjorde i USA. Men vert oljeprisen på nytt svært høg, kan vi trygt rekna med at det vert gjennomført mange investeringar som ikkje burde vore gjorde. Det er ein jarnlov i oljebransjen.

Kunne forresten Eivind Reiten, som skulle verta den sterke mannen i det fusjonerte Hydro-Statoil, men som diverre måtte gå som styreformann etter korrupsjonsskuldingar mot Hydro, ha hindra den amerikanske bomturen? Nja, han investerte stort i Mexico-golfen. Der har avskrivingane vore ekstra store.