Jordbruk

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

Den tørre sommaren har gjort at mange bønder på Sør-, Aust- og Vestlandet har fått for lite grasfôr til vinteren. Somme av dei må slakte fleire dyr enn planlagt for å ha færre å fø på.

Sauenæringa har dei to siste åra produsert meir kjøt enn folk kjøper, og sat i slutten av august med eit overskot på 1231 tonn sauekjøt og 123 tonn lammekjøt. For å hindre at kjøtlagera skal fyllast opp endå meir etter tørken, er det bestemt at inntil 1000 tonn av sauen som vert slakta utover hausten, kan brukast som pelsdyrfôr.

Trass i det store overskotet vert fleire av lamma som no vert henta heim frå fjell- og utmarksbeite, sette innandørs eller på innmarksbeite for å fôrast opp meir før dei skal slaktast. Det stadfestar sauebønder som førre veke henta heim sauer og lam frå fjellområda i Sirdal og Setesdal.

Manglar nokre kilo

95 prosent av landarealet i Noreg er utmark, og nær halvparten av utmarka er eigna som husdyrbeite, ifølgje Norsk institutt for bioøkonomi (Nibio). I fjellområda mellom Sirdal og Setesdal har sauebønder i Rogaland, Vest-Agder og Aust-Agder over hundre års tradisjon for å nytte den fornybare ressursen denne utmarka er, til fellesbeite. Årleg beitar opp mot 40.000 sauer og lam i dette området.

Heiesjef Karl Martin Matningsdal har hatt ansvaret for rundt 5000 av desse gjennom sommaren, og han leidde sankelaget som førre veke samla og førte flokken ned frå heia.

Sauene har gått ute sidan 31. mai og beita i eit område på mellom 250.000 og 300.000 mål, ifølgje Matningsdal. Han har 50 år bak seg i desse heieområda, 25 år som heiesjef, og han har budd i hytte heile sommaren.

– Det såg dårleg ut med tørken i starten, men så retta det seg opp etter kvart. Eg trur ein del av lamma no kan gå rett til slakting, seier han.

I heia kan dei ikkje gå lenger, seier han.

– Her er beitet ferdig no. I tillegg må sauene ut på grunn av jakta, så vi kunne ikkje hatt dei her uansett.

Sauebonde Bernt Undheim frå Vigrestad på Jæren har hatt sauer i heia sidan 70-talet og seier han vanlegvis må fôre opp ein del av lamma på hausten før dei vert slakta.

I år ser det ut til at lamma hans har hatt eit under middels år i området, så han må fôre alle ekstra i nokre veker.

– Dei manglar nokre kilo på vekta alle saman, og det ser ut til at dei manglar litt feitt òg, seier han.

Han forklarar den ekstra fôringa med slaktekrav til vekt og klasse, som har vorte høgare enn dei var for nokre år sidan.

– Sjølv om Sirdalsheiane har ganske godt beite, er det ikkje slik at vi kan lage gull av gråstein heller, seier han.

Vektpremie

Stian Espedal, som er rådgivar for sauebønder i kjøtsamvirket Nortura, seier eit ideelt slaktemogent lam bør vere mellom 18 og 23 kilo i slaktevekt. Det vil seie rundt 44-55 kilo levande.

Reknestykket for bøndene er som følgjer: I tillegg til eit grunntilskot per kilo kjøt, vert lamma klassifiserte etter eit system som premierer kjøtfylde, muskelutvikling og rett feittnivå. Kiloprisen aukar for kvart klassifiseringstrinn. For alle lam over eit bestemt trinn vert det utbetalt eit såkalla kvalitetstilskot på 500 kroner per lam frå staten.

Tilskotet er vanskelegare å oppnå for villsau enn for den meir utbreidde kryssingstypen norsk kvit sau, som er avla fram for å vekse raskare og vere meir kjøtfull.

Ni av ti av lam som vert slakta, kvalifiserer til kvalitetstilskot, ifølgje tal frå Landbruksdirektoratet.

– Hamnar nokon av lamma under, er det å sjå som eit uhell, seier Undheim.

For lamma som får kvalitetstilskotet og i tillegg veg over 15,1 kilo i slaktevekt, får bøndene òg eit såkalla stjernelamtillegg frå Nortura på 2,5 kroner ekstra per kilo. Lam på eit høgare klassifiseringstrinn kan gje endå 2 kroner til per kilo, gjennom eit såkalla gourmetlamtillegg.

«God økonomi»

Finn Avdem, som er fagsjef for småfe i Nortura, oppsummerar stoda på følgjande vis i fagbladet Bondevennen: «Det er veldig god økonomi i å sluttfôre lamma slik at dei oppnår slaktetilskot frå staten og kvalitetstillegga frå Nortura». For alle bøndene som har lite haustbeite som følgje av tørken, tilrår han «intensiv fôring inne med fiberrikt lammekraftfôr og minimum med grovfôr».

Kjøtsamvirket har òg laga eit prissystem som premierer dei som leverer lam tidleg i sesongen, frå starten av august. Det er gjort for å spreie slaktinga utover i tid og for å tilfredsstille butikkjedene, som ønskjer å kome tidleg i gang med salet av lam. Difor finst det lam som går på innmarksbeite og vert fôra på kraftfôr gjennom sommaren. Dei fleste lamma som vart slakta hjå Nortura i august, hadde gått på såkalla heimebeite.

35 prosent import

Denne utviklinga gjer òg at bruken av kraftfôr aukar. Felleskjøpet, som dekkjer rundt 75 prosent av den norske marknaden for kraftfôr til sau og lam, opplyser at salet har vore svakt veksande dei siste åra.

– Det heng saman med høgare produksjon. Det er venta ein liten nedgang det neste året på grunn av overskot av lam, seier kommunikasjonssjef Thomas Skjennald.

Det mest selde kraftfôret Felleskjøpet har til lam og sau, inneheld rundt 35 prosent importerte råvarer. Det er laga av norsk korn, men med protein som er importert, ifølgje Skjennald.

Miljø- og helsefordelane ved å ete kjøt frå dyr som berre har ete gras, fått internasjonal merksemd. Kjøt frå grasfôra dyr skal ha eit høgare innhald av omega-3 og ei sunnare feittsamansetning enn kjøt frå dyr som har fått kraftfôr.

Avdem i Nortura seier kjøtsamvirke ikkje opererer med eigne grasfôra varestraumar på sau og lam.

– Vi brukar ikkje «grasfôra» i marknadsføringa, men vi profilerer sauenæringa som ei beitenæring. Dei fleste sauer og lam har gått i fjell og natur. Om dei då vert sluttfôra på heimebeite eller med kraftfôr, trur eg ikkje det går på akkord med den marknadsføringa.

Marknadskrav

– Kva skilnad er det på kjøt frå grasfôra og kjøt frå lam som har fått kraftfôr?

– Testar syner at det er vanskeleg for vanlege folk å kjenne smaksskilnad, seier Avdem.

Han meiner den ekstra oppfôringa av lamma som ikkje er såkalla slaktemogne ikkje er noko å setje spørjeteikn ved – heller ikkje i eit år med overskot av kjøt: For det fyrste fordi det er sauekjøt det er størst overskot av i dag, ikkje lam. For det andre fordi oppfôringa bidreg til å møte krava frå industrien og forbrukaren.

– Vi har ein marknad som vil ha kvalitet, og då er det ikkje vits i å sende ut kjøt som ikkje oppfyller krava. Difor er det viktig å sluttfôre lamma, både for Nortura og for bonden. Når vi til dømes skal lage pinnekjøt, må vi ha lam på minimum 15 eller 16 kilo i slaktevekt. Er lamma for små og lite kjøtfulle, er det vanskeleg å lage gode og lønsame produkt som forbrukaren ønskjer å kjøpe.

– Så de veit at marknaden vil ha lam på 15 kilo, men ikkje lam på 13 kilo?

– Vi har til dømes prøvd å lage pinnekjøt av villsaulam, men det vert for mykje bein og lite kjøt og difor ingen salssuksess. Det går ikkje å berre rekne i kilo, ein må òg tenkje kvalitet, seier han.

Ansvaret på kunden

Kine Søyland er kommunikasjonssjef i Norgesgruppen, som står for 40 prosent av daglegvarehandelen i Noreg. Ho seier det vert selt pinnekjøt av villsau i Meny-butikkar i dag, men at voluma er små og etterspurnaden liten.

– Det er ingenting som tyder på at det er behov for større volum.

Rema 1000 sel òg langt meir kjøtfylt pinnekjøt enn kjøt frå dei mindre lammerasane, seier kategorisjef Fredrik Jahr i Rema 1000.

Søyland seier kundane er tradisjonelle når det kjem til val av lammekjøt, og at 80 prosent av alt salet gjeld fårikålkjøt og lammelår.

– Vi testar stadig nye produkt, men når det gjeld lam og får, ser vi at vanane endrar seg svært sakte.

Interesse for berre grasfôra lam har verken Norgesgruppen eller Rema 1000 registrert.

– Dette er ikkje noko norsk landbruk har vore opptekne av, og det er heller ikkje etterspurt. Truleg er det ikkje noko forbrukarane har tenkt særleg over når det gjeld lam. Dei tek det kanskje for gjeve at dyra primært er fôra på gras, seier Søyland.

– Kunne ikkje kjøtprodukt marknadsført som grasfôra hatt ein fordel i marknaden?

– Det er mogleg, men per i dag er det lite oppe, seier Søyland.

Jahr seier lam som berre hadde ete gras kunne hatt ein marknadsfordel, men stadfestar at det ikkje er noko Rema 1000 har vurdert så langt.

– Det er få eller ingen leverandørar som tilbyr 100 prosent grasfôra lammekjøt. Vi vil sjølvsagt sjå på moglegheitene til å jobbe vidare med dette om vi merkar interesse frå kundane, seier han.