Økonomi

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Å skriva om norsk offentleg økonomi er lett, for stort sett alle med interesse for samfunnsøkonomi er samde: Stortinget løyver for mykje pengar, og dei nyttar mykje av pengane dei løyver, feil. Denne månaden har Erna Solberg sagt ja til to nye storflyplassar i Nord-Noreg. Både Bodø og Mo i Rana skal få. I Bodø skal dei flytta flyplassen 900 meter til ein kostnad på 5 milliardar kroner. Bodø må få, sidan Ørlandet fekk F-35. Men i Bodø skulle trass alt kommunane lokalt taka ein eigendel på 1 milliard. No arbeider dei lokalt for å få den milliarden inn på statsbudsjettet. Det lukkast dei nok med. Alt dette samstundes som det mest lønsame samferdselsprosjektet i Noreg, med ei forventa avkasting på 700 prosent, ei tredje rullebane på Gardermoen, ser ut til å stranda av di småpartia på Stortinget ikkje vil ha dette ettersom distrikta må få sitt.

Eller tak kommuneøkonomien: Under Erna Solberg har kommunane fått ein rekordauke, sjølv om dei ikkje nett var sveltefôra frå før, om vi skal tru Jens Stoltenbergs sjølvbiografi, der han er skuffa over seg sjølv for at han ikkje makta å avgrensa utgiftsveksten til kommunane. Men utgiftsvekst er tilsynelatande bra, for når staten drysser pengar over oss alle, aukar skatteinngangen. I januar i år har det regna pengar over kommunane. Skatteinngangen var på 97 milliardar, opp 6,4 prosent frå i fjor.

Har så kommunane nytta pengane til å betala ned på skulda? Nei. Kommunane går med underskot. Kan henda er ikkje det så underleg, sett i lys av at gjelda gjekk opp frå 150 milliardar i 2000 til 600 milliardar i 2017. Vesle Volda får no nokre få nye innbyggjarar frå Hornindal kommune. Den nye kommunen greier så vidt å passera 10.000 innbyggjarar. Politikarane har vedteke planar som vil gje nye Volda 2 milliardar kroner i gjeld.

Ansvarlege?

I ein slik situasjon skulle ein tru det fanst eit økonomisk ansvarleg parti. Alle partia vil påstå dei er ansvarlege, men leiter ein med eit nokolunde nøytralt blikk, finn ein ikkje dette ansvarlege partiet. Når ein ser på dei ulike framlegga til statsbudsjett i Stortinget kvar haust, er det knapt utgiftsavvik mellom det regjeringa gjer framlegg om, og det opposisjonspartia kjem med. Og som vi no har fått med oss: Solberg har stilt seg i spissen for å stikka hòl på handlingsregelen. Staten sparar årleg store summar ved å vera sjølvassurandør. No vil ho finansiera eit heilt nytt og mykje større regjeringskvartal ved å henta ekstrapengar frå Oljefondet, og på same vis vil ho kjøpa ein ny fregatt få forsvarskunnige seier at Noreg treng.

Festen skal tilsynelatande halda fram lenge. Eller skal han det? Noreg har vore her før. I 1970-åra fekk vi dei såkalla Kleppe-pakkane. Subsidiane til det private næringslivet gjekk rett opp, og kvart år auka dei sosiale utgiftene med ti prosent, dei vart dobla på sju år. Inflasjonen tok av, arbeidsløysa gjekk opp. Så kom Kåre Willoch og avvikla den aktive næringspolitikken, og til slutt kom Gro Harlem Brundtland og kutta utgiftsveksten. Men eit anna land var vel så hemningslaust som Noreg er no, og det var Danmark i 1960-åra. Og då kan vi finna fram den mest omtalte danske boka om politisk økonomi nokosinne. Boka selde i store opplag og vart trykt på ny så seint som i 2016.

Den herskande klasse

Boka heiter Den herskende klasse. En kritisk analyse av social udbytning og midlerne imod den. Ho var skriven av Jørgen S. Dich, som var professor i samfunnsøkonomi ved Århus. Dich var gamal marxist, hadde vore byråkrat og var aktiv medlem av Socialdemokratiet. Han skreiv boka i 1973 av di han ynskte at Socialdemokratiet skulle stogga med å vera partiet for utgiftsvekst. Det greidde han ikkje. Han skreiv òg boka for å syna at utgiftene ikkje kunne halda fram med å auka. Der lukkast han, men han fekk ikkje noka ære for det. Men Dich er framleis mykje omtalt i Danmark, sjølv om han døydde alt i 1975.

Boka er ein fryd å lesa, bodskapen er alvorleg. Til dømes at utgiftene til pensjon ikkje kan doblast kvart fjerde år, eller at det ikkje er ein god idé å lata lækjarar konkurrera om pasientar: «Det er ikkje mogleg for lækjarar å friskmelda pasientar som hevdar at dei er sjuke. Det kan ikkje skje under eit system der lækjarane vil ha fleire pasientar.» Det kunne vore skrive om fastlækjarsystemet vi har i Noreg. Difor gjorde han framlegg om å setja sjukepengane ned til 80 prosent. Men Dich var ikkje mot sjukepengar og pensjon, berre nivået. Han seier at det ikkje kostar samfunnet noko å spara på vegner av sjuke og eldre. For vi er alle samde om at det skal sparast for sjuke og eldre, og at dei skal sleppa å arbeida, og då er det i grunnen det same kven som sparer. Dessutan fører overføringar til meir likskap, som dei fleste av oss er for.

Dyre offentleg tilsette

Det som derimot verkeleg er dyrt, er personale: «Det kostar noko å tilsetja ein lækjar eller ein barnepedagog i den forstand at samfunnet går glipp av den innsatsen desse personane kunne ha ytt på eit anna felt.» I Noreg reknar Erling Holmøy i Statistisk sentralbyrå (SSB) med at produktivitetsveksten går ned frå 2 prosent til 0,5 når ein person går frå privat til offentleg sektor. Noreg har flest offentleg tilsette i OECD. Dich forklarar den høgre produktiviteten i privat sektor delvis med at der vert du konkurrert i hel om du ikkje nyttar pengane fornuftig. I offentleg sektor er det ingen konkurs.

Og det er dei offentleg tilsette som står bak den ideologien han hevdar har vorte herskande, og den herskande ideologien dei forfektar, er noko dei kallar humanistisk. Den som ikkje går inn for auka offentleg sektor, er vond, han eller ho er ikkje human: «Den humanistiske ideologien må vera skapt av ei samfunnsklasse som ikkje er utsett for dei individualistisk harde vilkåra. Han må vera skapt av dei som lever det trygge tilværet under offentlege vengjer.» Han viser til at det i 1972 var 9700 psykisk utviklingshemma på offentlege institusjonar i Danmark, dei vart passa på av 8300 årsverk. Men ingen undersøkte i si tid nytten av å gå frå 6000 til 8000 tilsette, for om nokon hadde gjort det, ville ikkje vedkomande vore humanistisk. Den same utviklinga skjedde innanfor barnevernsplassar. Kvar plass kosta i bygningsmasse like mykje som ein stor dansk villa. Det var humanistisk.

Eller i barnehagar, der det hadde vorte innført ei norm på éin vaksen per seks born. «I skulen kan ein vaksen greia 25 born, men i skulen skal trass alt borna læra noko.» I sjukehussektoren har han på si side funne ein ny lov: «Same kor mange sjukehus som vert bygde, vil alle sjukehus snøgt få korridorpasientar, som igjen vert eit argument for å byggja nye sjukehus.» Arkitektane skulle på si side ha ein fast prosentdel av kostnadene ved å byggja stort, nytt og flott. Difor rasa arkitektane opp på lønsstigen i Danmark.

Dyre studentar

Mest frustrert er Dich kanskje over talet på studieplassar. «Vi står overfor ein utdanningseksplosjon der ingen tenkjer på at den jamne mann skal betala for å tilfredsstilla dei sosiale ambisjonane til mellomlaga.» Han meiner at dei knapt 50.000 studentane i Danmark i 1971 er altfor mange og har vakse altfor fort, og gjer framlegg om å setja ned løningane til akademikarar for slik å avgrensa tilgangen. Den stadige auken i skattetrykk som kjem av stadig fleire studentar, som dessutan vert tekne ut av produktivt arbeid, «må ein vera sosialdemokrat for å kunne leggja på arbeidarane». I Noreg nærmar vi oss no 300.000 studentar.

Ein av grunnane til at offentleg sektor vart stadig dyrare, meinte Dich, var ei lenge varsla samanslåing av kommunane i Danmark. Dei hadde vorte varsla i god tid for å kunne førebu seg. Difor hadde alle teke opp stadig større lån, særleg til idrettshallar og kulturhus. Sidan alle visste at dei skulle verta ein del av noko større, lånte dei det dei kunne, som Volda no.

Dich spådde at den offentlege økonomien snart ville verta 58 prosent av verdiskapinga. Han fekk rett. Men så braut dansk økonomi saman, som Dich òg spådde. Det tok mange år for danskane å rydda opp. Mange av dei reformene Dich føreslo i boka, vart gjennomførte. Betalingsbalansen til Danmark gjekk frå minus til tiår med pluss, og dansk offentleg gjeld gjekk kraftig ned. Men han nådde ikkje det største målet sitt: å få Socialdemokratiet til å forstå at vanlege folk i vanlege jobbar var dei som måtte betala dei høge løningane til dei tilsette i offentleg sektor, eller at det å laga stadig nye studieplassar korkje var bra for arbeidarar eller for den samla økonomien. Men Dich vert lesen av alle med politiske ambisjonar i Danmark. I Danmark vert offentlege budsjett, rett nok på eit høgt nivå, alltid balanserte.

Reformene kjem

Ein gong vert nok norsk økonomi òg reformert. Den stadig dårlegare produktivitetsutviklinga, dei stadig fleire studieplassane, dei stadig større idrettshallane og distriktsflyplassane og lærarnormene må betalast av framtida. Spørsmålet er kvifor banal samfunnsøkonomisk innsikt er så lite populært i Noreg? Svaret er kanskje også her den humanistiske ideologien og dei herskande klassene med gratis utdanning, i kombinasjon med eit oljefond som folk trur er svært stort, men som i røynda berre er litt over to år med verdiskaping, BNP.

Det er likevel interessant at det knapt finst ein einaste aktiv politikar som tek til orde for litt sparing. Her ligg nok svaret mykje i ålmenn psykologi. Kenneth Boulding var ein engelskfødd, svært kristen amerikansk økonom som var med på å utvikla faget evolusjonær økonomi, eit fag som ser nøye på korleis menneske oppfører seg i røynda, ikkje i teorien. I 1964 publiserte han ein stor studie: Forskargruppa hans samla ei rekkje grupper av leiarar. Boulding hadde fått ideen til forskingsprosjektet då han las seg opp på forsking om pessimistar. Forskinga var eintydig: Grupper som hadde ein pessimist, var mykje meir realistiske og tok betre avgjerder enn grupper som ikkje hadde det. Halvparten av gruppene til Boulding fekk ein dugande pessimist som skulle vera djevelens advokat, og gruppene skulle koma med ei tilråding om noko viktig, fekk dei vita. Gruppene med pessimist gjorde verkeleg godt arbeid, mykje betre enn gruppene utan pessimist.

Dagen etter fekk gruppene ei ny oppgåve. Men dei fekk òg vita at dei var litt for store. Dei fekk difor høve til å røysta ut éin person. I alle gruppene som inneheldt ein pessimist, vart pessimisten røysta ut, utan unnatak. Og der har vi kanskje grunnen til at Dich var upopulær i si samtid, og at ingen norske parti lenger vil sleppa fram den realistiske pessimisten.