Litteratur

Kaj Skagen

redaksjonen@dagogtid.no

Historikaren og forfattaren Nils Rune Langeland skriv betre og med eit meir originalt blikk enn dei fleste, og når denne originaliteten vert balansert, kan det verta til leseverdige litterære tekster. Boka hans i år, Frihetens grense, er eit nytt døme på dette, etter tidlegare reisebøker som Noreg (2008) og den kritikarroste Siste ord (2005) om Høgsterett i norsk historie 1814–1905.

Dei ikkje-faglege skandalane han for eit knapt tiår sidan skapte kring seg både på og utanfor universiteta, og som førte til at han måtte gå av som professor i 2017, er ikkje tema i boka, men ligg under i nokre setningar i skildringa av posisjonen hans som skrivande person. Denne posisjonen utanfor normaliteten kan vera eit bidrag til å sjå med eit uvanleg blikk.

Han skriv òg som ein framandgjord reisande og ubunden forteljar, litt som Rousseaus «einsame vandrar», like mykje for seg sjølv som for andre. Han vil opplysa seg sjølv om kva det er han ser, og treng difor ikkje ta for mange omsyn til publikum.

Det tener alle på, for her har Langeland skrive ein interessant analyse av ikkje berre samtidas frontline mellom Russland og Nato-landa frå Finnmark til Georgia, men samstundes ei skildring av det ein kunne kalla det mentale krigslandskapet vårt. Kven er vi moderne og kosmopolitiske menneske når vi brått vert konfronterte med den blodige krigen vi trudde høyrde til ei mindre utvikla og opplyst tid enn vår? Langeland freistar å skjøna den djupare krisa for vestleg sivilisasjon og kultur som Ukraina-krigen er eit symptom på.

– I 2022–23 var det som om Vesten og Nato fann tilbake til ungdomskjelda, men brått i 2023–24 er det som om vi skiftar kanal, blir leie av Ukraina.

Nils Rune Langeland, forfattar

Reisedagboka

– Eg les Fridomens grense som ei reisedagbok, skriven av ein forfattar som freistar å utforska årsakene og karakteren til sivilisasjonskrisa, ei sakprosabok som likt med forfattaren kryssar grenser, også sjangergrenser, skiftar posisjon, argumenterer med og mot seg sjølv, for så vidt eit skjønnlitterært grep.

– Ja, romanaktig.

– Nettopp romanaktig, presentert av forlaget, men òg av undertittelen som ei bok om Ukraina-krigen og Nato. Men dette ser eg på som ein forkledning.

– Eg er langt på veg samd i det.

– Tek du eigentleg stilling til krigen, eller ser du krigen mest som eit symptom på tilstanden i moderne sivilisasjon?

– Før eg la ut på denne reisa, undersøkte eg reisesjangeren og jarnteppereiser som er skrivne før, og fann både reisebøker frå 1960-åra som starta ved Grense Jakobselv og nytta den svært fysiske grensa med vakttårn, piggtråd og militært nærvær som struktur for bøkene, og seinare, men liknande prosjekt som meir symbolsk følgde det gamle jarnteppet som ikkje var der lenger, og så å seia skreiv seg nedetter restane av grensa.

– Som bitar av Berlinmuren, museale ruinar?

– Ja, skrekkens monument. Men eg kunne ikkje nytta korkje det fysiske jarnteppet eller minna om det, som struktur eller disposisjon for boka, men så er jo krigen komen tilbake, men så langt unna. Eg hadde i grunnen berre meg sjølv, som reisande og erkjennande subjekt, som forteljaren i ein roman, ein flanør, eit reisande subjekt.

– Kva er det du reiser for? Kva ser du etter?

– Krigen! Men samstundes er ikkje krigen synleg. Det eg ser, er sommarglade menneske som myldrar rundt i vestleggjorde byar. I Baltikum og Polen har den gamle austblokka blitt som romerske ruinar som står innimellom Ikea-kjøpesentera. Ernst Jünger har i romanen I stålstormer skildra eit granatnedslag midt mellom unge verva studentar i ein liten landsby i Frankrike – som å møta eit skrømt på høglys dag. Slik er det i dag òg. For alle desse sommarglade menneska langs Nato-grensa er krigen berre noko dei ser på feeden på mobilen. Dei ser bilete av det stille og kvite fosforregnet over Bakhmut som ei idyllisk naturskildring. Som julekort frå Ukraina. Stridsvognbilete som liknar fargelagde foto frå 1942.

– Men krigen er jo reell ein stad, og for dei som blir råka.

– Ja, men for mange rike og glade unge menneske ved kafébord tett inntil den russiske og ukrainske grensa er krigen inne i mobilane deira. Det er her skrømtmotivet oppstår. I 2023 er krigen ein blodig, sundriven person som kjem springande og vaklande inn mellom kaféborda, noko forstyrrande og uverkeleg, eit skrømt midt på lyse dagen.

– Tenkjer du at for å få auga på krigen under slike merkelege omstende, så måtte du gjera deg sjølv til eit slikt skrømt, ein einsam vandrar som leitar etter krigen?

– Eg måtte vera ein sprengd person, ein som kunne ha kome ut av den store krigen i 1918, ein desorientert og desillusjonert reisande og tilskodar, som går langs gatene i den store byen fylt av framandgjering. Elles kunne eg ikkje få auga på krigen.

Reiseruta til Nils Rune Langeland. Henta frå boka «Frihetens grense».

Illustrasjon: Audun Skjervøy / J.M. Stenersens Forlag

Krigen

Langeland peikar på at for oss som opplever krigen berre gjennom bileta i massemedia, går han føre seg mest i sinnet, på ein mental krigsskodeplass. Han skriv at dette var særleg tydeleg då krigen tok til, i begeistringa han byrja med, forsvaret for Ukraina og vestlege verdiar som demokrati og nasjonal sjølvstyring. Så seint som i 2023, i fjor, var det enno slik. Krigsutbrotet skapte ein slags vestleg renessanse. Brått visste vi igjen kven vi er. Våren og sommaren 2023 venta vi framleis på den store motoffensiven, Nato var enno overlegen.

Eg spør om han meiner det likna krigsrusen i 1914, med den baktanken at også den gongen slo gleda over i krigstrøyttleik.

– Ja, faktisk likna det på byrjinga av første verdskrigen. Den store, lange sommaren 1914 som var slutten på la belle époque – altså den fredelege framstegstida frå den fransk-tyske krigen i 1871 til utbrotet av verdskrigen i 1914. Eg legg ut på reisa sommaren 2023, som òg er slutten på ein ny belle époque med tretti års fred sidan muren fall. Muren berre fall og fall i årevis, heile det liberale demokratiet verka atterfødd, som i ein magisk uverkeleg røyndom. Det som mirakuløst ikkje skjedde i 1989–91, det skjedde i januar–februar 2022 – altså at «imperiet slår tilbake».

– Så sett i vårt seinare tidsperspektiv var 1989 ei illusjon?

– Ja, for Ukraina-krigen er det russiske imperiets svar på nederlaget rundt 1990. Og nei, for 1989 var jo reelt nok ved at Tyskland og Polen gav opp striden om austgrensene. Det hadde vore nok lidingar. Tre millionar sivile tyskarar mista livet under fordrivingane frå tyske austområde i 1944–48. I 1989 bestemte tyskarar og polakkar seg for at det kunne klara seg. Tyskarane sa, ja, vi har rett på Schlesien, og Danzig har vore tysk i 700 år, men alle har lide nok, det får klara seg. Vi gav opp å pukka på retten, vi lét lidingane vega tyngre.

– Kvar låg då appellen i Ukraina-krigen? Hadde vi gløymt krigslidingane?

– Ja, kva skapte begeistringa? I 2022–23 var det som om Vesten og Nato fann tilbake til ungdomskjelda, men brått i 2023–24 er det som om vi skiftar kanal, blir leie av Ukraina, no står vi akkurat og vippar. Er det ein reell eksistensiell vilje i Vesten til å ta denne krigen, eller er det ikkje det? Denne situasjonen i Vesten er skildra i Perikles’ gravtale i Athen, der han seier at demokratiet går tapt fordi atenarane i motsetning til spartanarane har tømt denne bitre kalken med kunnskap om kva dei går glipp av ved å døy. Vesten har produsert for mykje lukke til at vi klarer å gå i krig. Det er heilt utenkjeleg at vestlege unge menn i statleg regi skal inn i Ukraina og slåst og døy. Og då står du att med at for å vinna krigen må du fyra av atomvåpena. Og om det ikkje kjem til å skje, må vi løysa denne saka på ein annan måte. For Noreg var det ein stor katastrofe då ein bilbombe drap fire nordmenn i Afghanistan.

– Det var jo også katastrofalt for dei som vart råka. Ein av dei fire var ein ven av meg, lækjaren Egil Tynæs, som etterlét seg kone og born.

– Sjølvsagt vil eg ikkje redusera tragedien for dei einskilde. Men i Ukraina vert det snakk om ein enorm målestokk, tusenvis, hundretusenvis av drepne og skadde og millionar av råka etterlatne. I Ukraina ville det vera ein verkeleg krig, som i andre verdskrigen, der talrike døde menneske ligg strøydde langs vegane, som på bileta i massemedia, dette er nett eit skrømt på høglys dag, ekstremt skremmande for moderne vestlege menneske.

I vår mentalitet er det inga bru frå den lukka vi har vorte vane med, til det stille fosforregnet over Bakhmut, seier Langeland.

– Det vil seie at Russland kan rekna med å vinna krigen om dei berre viser eit visst måtehald når det gjeld kor store delar av Ukraina dei vil ta over. Det skulle ikkje forundra meg om det er slik dei tenkjer i Kreml. Vi overvurderte samhaldet i Vesten og undervurderte Russlands evne til å halda ut. At Russland held ut, må ha kome som ei overrasking. Vi såg føre oss store masseprotestar mot krigen, soldatmødrer i protest, sanksjonane som skulle senda økonomien i kaos.

Det russiske traumet

Eg spør om ikkje desse russiske imperiale intensjonane også kan ha bakgrunn i den mislukka omplantinga av vestlege økonomiske og politiske system til Russland i 1990-åra. I staden for gjenreising av eldre institusjonar og tradisjonar som i det gamle Aust-Europa frå Polen til Romania, fekk russarane eit gangstervelde og ein krig alle mot alle. Kanskje redslene frå 1990-åra har skapt ein desperasjon i Russland som blandar seg med imperiale tendensar og slår ut i krigen i Ukraina?

– Dette er eit undervurdert forhold. Dei vestlege systema i Russland i 1990-åra var ei traumatisk røynsle for russarane som enno pregar folket og politikarane. Det har skapt kjensla av at alt er betre enn kaoset som oppstod den gongen. Men russarane har alltid hatt det for seg at dei må vinna i Vesten. Det er ikkje nok for dei å etablera levelege tilhøve i sitt eige land. Det er som om dei, for å vera sikre på at dei sjølve har rett, må overtyda Vesten om det same, så å seia med alle middel. Kommunismen skulle jo ikkje sigra i Sovjetunionen, men i Tyskland. No er det på nytt slik at Russland må vinna krigen i Vesten, dei må få oss til å sjå at dei har rett. Ein kan få kjensla av at Russland set Vestens dom så høgt at dei må tvinga oss til å sjå verda slik dei sjølve ser henne, for at dei skal tru sine eigne auga.

– Men er ikkje Putins Russland heller eit fyrtårn for ytre høgre i Vest enn ein moderne avantgardestat som under Lenin?

– Likevel – kanskje nettopp difor – appellerer Putin til den vestlege konservatismen, fellesverdiane, familien og borna, historia, nasjonen, ja til og med kristendomen – femtekolonnen kan vera i ferd med å skifte politisk farge. Ein kan lure på om denne russiske trongen til å frelsa verda – anten det er med kristendom, kommunisme eller antimodernisme – er ei slags forvrenging av ein framtidsdimensjon i den russiske kulturen og mentaliteten. Det kan vera ei pervertert og karikert framtid som ytrar seg her.

– Alle kommentarar går elles i motsett retning, at det er den gamle kommunismen, den gamle stalinismen, den gamle storrussiske imperialismen og så bortetter som kjem opp att frå fortida.

– Det kan ein heller ikkje utelukka. Men Putins brutalitet kan òg vere tilsynekomsten av eit poststatleg gangstervelde, slik vi ser det hjå IS, Hamas, narkokartella i Sør-Amerika og bandane i Sverige. Målet til Russland blir då å leia an i framveksten av eit globalt gangstervelde. Dette gangsterveldet blir likevel ikkje skapt ut av fattigdom. Det glitrar og skin i overfloda til eliten, men òg i ein relativ velstand for middelklassen.

Dette er noko av det gåtefulle med dagens Russland, meiner han.

– Vi skjønar betre det gamle Russland til Dostojevskij og Tolstoj. Opprøret mot kommunismen var òg lett å skjøna. Livet var trist og grått, og alle var knebla. Folk ønskte seg velstand og fridom, sjølvsagt skjøna vi dette. Men så fekk vestlege utopiar om kapitalismens velsigningar frie taumar i 1990-åra, og alt gjekk rett vest. Russarane tok diktaturet tilbake. Truleg fungerer Russland no på same måten som Tyskland under Hitler i 1930-åra, med eit kleptokratisk gangstervelde ved maktsentrumet, men med relativ fridom og velstand for vanlege folk så lenge dei ikkje blandar seg i sakene til staten.