Utanriks

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Fiendskapen mellom Israel og Iran har gjennom tiår vore kalla ein kald krig: Striden har blitt utkjempa gjennom hatefulle talar, væpna stråmenn og attentat. Men dei siste månadene har konflikten byrja å likne mykje på det vi vanlegvis kallar krig. Og også i denne striden er Syria slagmarka.

Den siste eskaleringa starta natt til 10. mai, da iranske styrkar i Syria skal ha sendt kring 20 rakettar mot israelske stillingar i dei okkuperte Golan-høgdene. Berre fire av rakettane skal ha kome over grensa, og ingen av dei skal ha gjort skade. Iran har på si side nekta for å ha stått bak noko åtak. Det som er sikkert, er at Israel same natt retta ein serie bombeåtak mot iranske mål i Syria. Forsvarsminister Avigdor Lieberman har hevda at storparten av den iranske militære infrastrukturen i Syria vart øydelagd.

Israelske styresmakter kalla den siste bombinga eit «svar» på rakettane som skal ha blitt sende mot Golan, ut frå det gamle prinsippet sitt: «Om det regnar her, skal det styrtregne der.» Men det har regna hardt i Syria lenge: Dei siste åra skal Israel ha stått bak nærare hundre bombe- og rakettåtak mot iranske våpenkonvoiar, iransk antiluftskyts eller andre installasjonar, og eit ukjent tal soldatar og offiserar frå den iranske Revolusjonsgarden har mista livet. Inntil sist veke har ikkje Iran slått attende. Men iranarane ser ut til å ville etablere eit varig militært nærvær i Syria, noko som er uakseptabelt for Israel.

Oppseiinga

Sist veke vart Iran òg råka av eit økonomisk slag. Da president Donald Trump trekte USA frå atomavtalen med Iran, oppfylte han ønsket til statsminster Benjamin Netanyahu i Israel, som lenge har prøvd å overtale USA til å seie opp avtalen. Det er ikkje lagt fram bevis på at Iran hadde brote atomavtalen, som skulle sikre at utanlandske inspektørar fekk halde oppsyn med det iranske atomprogrammet. Men for Israel var det viktigare at avtalen innebar heving av sanksjonane, slik at Iran kunne styrkje seg økonomisk og militært. Kan hende kjenner det israelske militæret seg sikre på å kunne stogge atomprogrammet til Iran før det blir eit trugsmål: Israel bomba ein atomreaktor i Irak i 1981 og ein annan i Syria i 2007.

Israel og Iran har vore fiendar så lenge at det kjennest som ein naturtilstand. Men forholdet mellom statane har ikkje alltid vore dårleg.

Israels beste ven

Det er ikkje så rart at den iranske sjahen Mohammed Reza Pahlavi, med sine tette band til USA, hadde eit godt forhold til Israel. Rett nok var styresmaktene i Iran negative til delingsplanen for Palestina i 1948, men alt i 1950 anerkjende Iran den israelske staten. Under sjahen var Iran Israels beste ven i Midtausten, og iranarane stod for mykje av oljeforsyninga til Israel i fleire tiår.

Israel hjelpte Iran med tekniske og militære rådgjevarar. Mellom anna var Mossad-agentar med på å lære opp agentane til Savak, det frykta hemmelege politiet til sjahen. I ein periode var det så mange israelske rådgjevarar i Iran at det vart oppretta ein eigen skule i Teheran for ungane deira.

I 1977 innleidde dei to landa til og med eit samarbeid for å utvikle ein rakett som kunne frakte atomvåpen. Iran bidrog mest med pengar, og Israel hausta dei største fordelane av våpenutviklinga. «Utan banda til Iran ville vi ikkje hatt pengar til å utvikle våpen som i dag er i frontlina i forsvaret av Israel», fortalde ei sentral israelsk kjelde til journalisten Ronan Bergman seinare.

Saman mot Saddam

Den iransk-israelske atomraketten vart aldri noko av. Etter revolusjonen i Iran i 1979 kjølna forholdet mellom dei to statane raskt. Ayatolla Khomeini omtalte Israel som Vesle-Satan (USA var Store-Satan), og det offisielle diplomatiske sambandet vart brote. Dei nye leiarane i Teheran erklærte støtta si til palestinarane, og inviterte PLO til å ta over dei tomme lokala til den israelske ambassaden. Men sjølv om den nye leiarskapen i Iran brukte harde ord om Israel, var det ikkje slutten på alt samarbeid, for dei to statane hadde ein felles fiende i den irakiske diktatoren Saddam Hussein.

Den irakiske hæren invaderte Iran i 1980, og Israel vart ein svært viktig støttespelar for iranarane i den åtte år lange krigen som følgde. Både USA og Sovjetunionen støtta Saddam Hussein, som òg fekk kjøpt våpen frå stormakter som Kina, Frankrike og Tyskland. Israel var av dei få landa som var villige til å levere våpen til Iran. Israelske rådgjevarar heldt fram med å operere i løynd i Teheran, og hjelpa frå Israel skal ha vore avgjerande for å halde dei iranske flyvåpenet på vengjene i desse krigsåra. Også det hemmelege salet av våpen frå USA til Iran for å skaffe våpen til contras-geriljaen i Nicaragua, det som seinare vart kjent som Iran-contras-skandalen, gjekk via Israel.

Kreft og Hitler

Fiendskapen mellom Israel og Iran byrja for alvor etter at USA med sine allierte hadde drive irakarane ut av Kuwait i 1990. Regimet til Saddam Hussein var sterkt svekt av krigen, Irak var ikkje lenger noko verkeleg trugsmål mot nabolanda sine, og Iran og Israel hadde ikkje lenger nokon grunn til å samarbeide.

Så seint som i 1987 hadde den israelske arbeidarpartileiaren Yitzhak Rabin omtalt Iran som «Israels beste ven», nokre år etter kalla han styresmaktene i Teheran for eit «mordarregime», og i 1996 hevda statsminister Shimon Peres at regimet i Iran var «farlegare enn Hitler». Retorikken frå iransk side var vel så dryg. Ali Khamenei, den øvste leiaren i Iran, kalla i 2000 Israel for ein «kreftsvulst», og president Mahmoud Ahmadinejad sa i 2005 at Israel burde utslettast frå kartet. I åra med Ahmadinejad som president gjekk forholdet frå vondt til verre.

Farlege klientar

Iran bidrog til å byggje opp Hizbollah-rørsla i Libanon alt i 1980-åra, og geriljastyrkane til Hizbollah voks fram til å bli den farlegaste motstandaren til Israel. Motstanden frå Hizbollah var ein viktig grunn til at Israel gav opp okkupasjonen sin i Sør-Libanon i 2000.

Hizbollah har sendt fleire tusen rakettar inn i det nordlege Israel og har gjort mange raid over grensa, og geriljaen ytte hard motstand da den israelske hæren gjekk inn i Libanon sommaren 2006. Den korte krigen vart kalla Israels første militære nederlag, og utfallet ville neppe vore mogleg utan den store støtta Hizbollah fekk frå Iran.

I periodar har Iran dessutan vore ein viktig støttespelar for den palestinske Hamas-rørsla, ein annan innbiten fiende av Israel. Iran er òg mistenkt for å ha stått bak eller å ha planlagt ei rekkje terroråtak mot israelske mål i andre land dei siste åra.

Israel har på si side ført sin eigen diskre krig mot Iran. I 2010 og 2011 vart fleire forskarar tilknytte det iranske atomprogrammet myrda i attentat. Somme vart drepne med bilbomber, somme skotne på gata. Israel har aldri teke på seg ansvaret for drapa, men mange har mistenkt Mossad for å stå bak. Israel skal òg ha gjeve opplæring og anna støtte til Folkets Mujahedin og andre grupper som kjempar mot regimet i Iran.

Stormaktsambisjon

Iran og Israel er ikkje dømde til å vere fiendar. Dei har ingen gammal historisk agg å spele på. Jødar har levd i Persia/Iran i kring 2700 år, og det finst framleis ein liten jødisk minoritet i landet. Landa har inga grense mot kvarandre og ingen territorielle disputtar, og det er ikkje opplagt at det sjiamuslimske Iran skal engasjere seg på vegner av dei sunnimuslimske palestinarane.

Den fundamentalistiske delen av maktapparatet i Teheran kan framleis ønskje å vere ei leiestjerne for den muslimske verda. Men det er lenge sidan 1979, og den revolusjonære gløden er ikkje det han var. Dagens iranske utanrikspolitikk er heller driven av nasjonalisme og stormaktsambisjonar, hevda statsvitaren Vali Nasr i Foreign Affairs i februar. Iran har ei historie som stormakt som går attende til persarriket, og også den siste sjahen såg for seg at Iran skulle ha ei leiarrolle i Midtausten, bygd på økonomisk og militær styrke – inkludert atomvåpen.

Offensivt forsvar

Iran har styrkt posisjonen sin i Midtausten takk vere destabiliseringa som følgde etter USA-invasjonen av Irak i 2003, og har no stor påverknad i Syria, Irak og Libanon. I tillegg sponsar iranarane opprørsstyrkar i Jemen. Men både Israel og Iran kan framstille si eiga krigføring som ei form for offensivt sjølvforsvar, og båe land kan hevde at dei er omgjevne av fiendar. Israel er totalt overlege naboane sine militært, men både Hamas i sør og Hizbollah i nord er reelle trugsmål: I det minste kan dei rette rakettåtak mot Israel. Og israelarane ser eit sterkt Iran som det største trugsmålet av alle, særleg om landet skulle klare å utvikle atomvåpen.

Iranarane har vel så gode grunnar som israelarane til å sjå seg sjølve som innringa av fiendar. Israel har ikkje berre mykje større konvensjonell militær slagkraft enn Iran, dei har òg atomvåpen. Den gamle fienden Saudi-Arabia har eit forsvarsbudsjett fem gonger så stort som det iranske. Og i supermakta USA er det sterke krefter som gjerne vil velte regimet i Teheran, og USA står framleis med styrkar i Afghanistan og Irak. I tillegg kjem trugsmålet frå sunnimuslimske ekstremistar: I fjor gjekk IS-terroristar til åtak på parlamentet og Khomeini-mausoleeet i Teheran, og 18 menneske mista livet. Med denne bakgrunnen gjev det meining å sjå på den iranske krigføringa og maktspelet i andre land som eit framskote forsvar, meiner Vali Nasr.

Utan bremser

No har altså Iran og Israel støytt direkte saman i krigshandlingar langs dei framskotne forsvarslinene sine i Syria. I tillegg har Trump sagt opp atomavtalen, til stor glede for dei minst forsonlege kreftene i maktapparatet i Iran, som var motstandarar av dette kompromisset. Det er uvisst om EU er i stand til å berge avtalen utan USA. Revolusjonsgarden har truleg styrkt posisjonen sin på heimebane, og Iran har investert så mykje prestisje i Syria at det ikkje vil vere lett å snu.

Martin S. Indyk, tidlegare USA-ambassadør i Israel, har samanlikna den nye situasjonen mellom Israel og Iran som ein bil med gasspedal og ingen bremser. I New York Times åtvara han nyleg om at krigshandlingane lett kan spreie seg til Libanon, der Iran kan slå attende mot Israel gjennom Hizbollah. Og kor kan dette ende? «Berre på ein ein dårleg stad», meiner Indyk.