Klima

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Vi skal koma til byggenæringa, men fyrst eit litt større sveip: Sjølvsagt er det viktig å få ned klimagassutsleppa, men også i klimafeltet må vi stilla det gamle spørsmålet: «Cui bono?» «Kven gagnar dette, kven tener?» Innan samfunnsøkonomien har dei eit engelsk omgrep for slikt: rent seeking, eller «tilkaringsverksemd» som nobelprisvinnaren Trygve Haavelmo døypte fenomenet på norsk. Det er ikkje heilt lett å definera tilkaringsverksemd, men i si enklaste form er det at nokon får politikarane til å vedtaka noko som overfører ressursar til kostnad for fellesskapen til ei sterk lobbygruppe, utan at denne overføringa fører noko godt med seg.

Tilkaringsverksemd er nokså lett om vi ikkje har sterke politikarar og eit sterkt finansdepartement. Ofte kan tilkaringsverksemd forklarast med omgrepa intensiv interesse og ekstensiv interesse. Advokatar kjemper til dømes intenst for at berre dei skal kunne gje juridiske råd og føra rettssaker, sjølv om dei fleste saker ikkje er så komplekse. Advokatmonopolet gjer at prisane og profitten for advokatar går opp, sjølv i enkle saker. Advokatar har ei intensiv interesse i å oppretthalda monopolet. Men sidan folk flest sjeldan eller aldri har trong for advokathjelp, bryr vi andre oss ikkje særleg om prisane. Vi andre har ei ekstensiv interesse. Vi tenkjer ikkje på advokatmonopol.

Pengar på klima

Klimafeltet renn nærast over av intensive interesser. Dei som tener på klimatiltak, har fått Stortinget og EU til å vedtaka at klimagassutslepp skal målast nasjonalt og europeisk. Det kan av og til ha noko for seg, men ofte har det ikkje det, sidan global oppvarming, som det ligg i omgrepet, nettopp er global. Når Equinor no har lova å elektrifisera sokkelen, fell så godt som heile rekninga på norske skattebetalarar, som i byte får ein kraftig nedgang i nasjonale utslepp. Ei mykje billegare løysing som fellesskapen hadde tent på, hadde vore å senda den reine norske straumen som Equinor no skal nytta, direkte til Europa, der straumen kunne ha kome til erstatning for europeisk kolkraft.

Men slik gjekk det ikkje: Equinor vert grønvaska, politikarane kan sola seg i reduserte nasjonale utslepp, skattebetalarane får redusert velstand og velferd, og effekten på dei globale utsleppa vert i beste fall null. Equinor og det Jens Stoltenberg kalla «det miljøindustrielle kompleks», alliansen mellom næringsliv, fagforeiningane og miljørørsla, tappar fellesskapen for «enorme verdier», om vi skal tru den tidlegare statsministeren. Men den same Stoltenberg, som han sjølv vedgår, var lite flink til å motstå det miljøindustrielle komplekset. Ja, han var mot elektrifisering av sokkelen, og det kom ikkje under hans tid, men altfor ofte gav han etter for lobbyinteresser som reduserte norsk velstand og som hadde ein tvilsam, om nokon, positiv effekt for dei globale utsleppa.

Ny standard

Eit av dei dyrare klimatiltaka, det såkalla TEK-regimet, kom nett under Stoltenberg. Den fyrste versjonen heitte TEK10, no er vi inne i TEK17. Alle nye norske bygg er underlagde TEK-standarden, som skal få ned energibruken når bygningane vert flytta inn i. Det har vore lite motstand mot denne reguleringa, sjølv om Finansdepartementet har peika på at det har drive opp prisane på norske bygg gjennom å redusera produktiviteten. Den gruppa som kanskje har vore mest positiv til TEK-regimet og stadig nye klimakrav, er byggenæringa, og særleg dei store selskapa i næringa. Meir komplekse bygg gjev dei meir arbeid til kostnad for små snikkarverksemder. Dessutan er det slik at dei som alt har bustad i pressområde, typisk Oslo Vest, har ein fordel av at nye bustadar vert dyrare, sidan det driv opp prisen på alle bustadar, også dei som vart bygde før TEK10.

Billeg straum

Grunnen til at nye bygg er underlagde så strenge energikrav, er banal: Noreg har enormt med billeg vasskraft, dimed er prisane på straum låge i Noreg. Dimed løner det seg korkje å isolera ekstra mykje eller å montera ventilasjonsanlegg som resirkulerer varm luft. Ingen som tenkjer økonomi og byggjer nytt, ville ha laga så energieffektive hus som TEK10 og TEK17 krev, om dei kunne avgjera sjølve. Dimed har Stortinget innført krav om energieffektivisering, og det sjølv om oppvarming av den samla norske oppvarminga av byggmassen, bustadar og næring, berre utgjer knapt to prosent av dei samla norske utsleppa. Eller som Miljødirektoratet skriv: «De direkte klimagassutslippene fra oppvarming av bygg i Norge utgjør 1,6 prosent av de totale utslippene av klimagasser. Utslippene kommer i hovedsak fra oppvarming med gass, vedfyring, olje og parafin.» Desse utsleppa er sterkt på veg ned, sidan vi no for ein billeg penge fasar ut all bruk av fossile kjelder til oppvarming.

Eit poeng

Då nærmar vi oss poenget: Sjølv om utsleppa frå den norske bygningsmassen er særs små, kan det vera at det har ein klimaeffekt å redusera mengda straum vi nyttar til oppvarming. Straumen vi sparar, kan vi, om vi ikkje sender han ut på sokkelen, senda til Europa, som då kan fasa ut kol. Men så er det berre det at å byggja energieffektive bygg genererer høgre utslepp enn å byggja enklare hus. Gamal infrastruktur og eldre bygg vert kvar einaste dag i Noreg rivne for å gje plass til det som vert hevda å vera meir klima- og energieffektive strukturar. Men alt dette nye og klimavenlege kjem altså med ein klimakostnad.

Asplan Viak har laga eit totaloversyn over kva norsk bygg- og anleggsverksemd genererer av utslepp, direkte og indirekte: Oppvarming er på vel éin million tonn, medan resten er på vel 12 millionar tonn per år. Knappe seks millionar tonn av desse utsleppa kjem frå produksjon av varer i utlandet som vert importerte hit.

Gamle bygg er altså langt å føretrekkja. Å byggja nytt har eit stort karbonavtrykk, tilsvarande ein fjerdedel av dei norske utsleppa. Det har elles vore ein sterk oppgang her dei siste ti åra.

Vi veit ikkje

Men om nokon spør kor mykje ekstra klimagass til dømes TEK10 og TEK17 har ført med seg, er svaret at vi ikkje veit. Det finst inga samla utrekning over dei ekstra klimautsleppa ekstra isolering og varmegjenvinning har ført med seg, korkje for det vi gjer her heime, eller for det vi importerer. Men no har arkitekt Hans-Kristian Hagen, ingeniør Oddbjørn Sandstrand-Dahlstrøm og tømrarmeister Ole Thorstensen sett seg til å rekna på kva slags klimaeffektar og kva slags kostnader oppgradering av den eldre bygningsmassen kan føra med seg. Dei har gjeve Dag og Tid tilgang til analysen dei har gjennomført.

Dei tre har delteke i ei tevling som heiter OPPTRE-konkurransen, «Energioppgradering av småhus i tre til nesten nullenerginivå», som vert leia av tidlegare SINTEF Byggforsk, no SINTEF Community. Fylgjande står om konkurransen på heimesida Opptre.no: «OPPTRE er et prosjekt støttet av Forskningsrådet og partnere fra 2018 til 2021. Målet er å foreslå et nivå for renovering av boliger til nesten nullenergibygg (nZEB). Det skal utvikles kostnadseffektive konsepter og løsninger med høy arkitektonisk kvalitet og godt inneklima, som også har et lavt klimafotavtrykk.»

Seks familiar

Kort fortalt har seks familiar på ulike stadar i landet på ein klima, energi- og kostnadsvenleg måte fått hjelp og støtte til å pussa opp og byggja om trehus dei har kjøpt. Alle husa er frå før TEK-regimet. Hagen, Sandstrand-Dahlstrøm og Thorstensen utgjorde ei av seks grupper som deltok i konkurransen. Dei bygde om eit hus i Sandefjord. Dei tre har hatt tilgang til alle tal og føresetnader som SINTEF har lagt til grunn for korleis ein skal rekna på kostnader, energi og klima. Til dømes er det slik at ei vare kjøpt i utlandet skal reknast med på basis av klimagassar den vara generer der ho vert produsert. Dei tre har så rekna på tala alle gruppene har rapportert inn. Dei har altså ikkje laga eigne tal anna enn for sitt eige prosjekt. Vanlege standardar har vorte fylgde, påstår dei tre. Dag og Tid har ikkje kvalitetssikra tala.

60 år

Då er det berre å presentera tala: Tiltaka som er gjorde på dei seks husa versus å gjera ingenting, aukar utsleppa med 287 prosent på ti år og med 57 prosent over 30 år, om vi legg ein norsk energimiks til grunn for oppvarming. Fyrst etter 60 år kjem det positive tal. Då har utsleppa gått ned med sju prosent. Men som vi veit: Dei fleste som er urolege for klimaendringar, meiner vi bør redusera utsleppa her og no, ikkje auka dei. Som dei tre skriv i analysen dei har lagt fram:

«Vi tror de fleste vil ha vanskelig med å skulle investere privatøkonomien sin i klimatiltak som først gir en liten positiv uttelling etter 60 år. Dersom en boligeier investerer i klimatiltak på hjemmet sitt i 2020, så må det i så fall være med tanke på at barn eller barnebarn skal kunne høste gevinsten av investeringen i 2080. (…) Dessuten så vil vel et bygg etter 60 år være klar for en ny runde med omfattende tiltak, og da begynner også en ny runde med avskriving av klimagassutslipp knyttet til bygging?»

3,3 millionar kroner

Kva med kostnadene? I gjennomsnitt kostar tiltaka og oppgraderingane på dei seks husa 3,3 millionar kroner per hus. «I deler av landet vil det være mer enn det koster å kjøpe en enebolig», skriv dei tre. Vinnaren av tevlinga vart to konsept: «Historien min» og «En pluss en... er tre» fekk delt førsteplass. Om vi skal tru analysen, aukar konseptet «En pluss en... er tre» klimagassutsleppa med 324 prosent over ti år, og det kostar 15.238 kroner per kvadratmeter.

No er sjølvsagt ikkje ein analyse av berre seks hus ein fasit som kan nyttast på andre felt, men om ikkje anna illustrerer reknestykka at Noreg treng ein samla analyse av kva dei ulike tiltaka som seglar under klimafanen fører med seg av reelle utslepp. Men ein slik samla analyse vantar vi. Som Finansdepartementet skreiv i Nasjonalbudsjettet for 2020: «Det er krevende å gi en samlet oversikt over kostnadene knyttet til klimapolitikken. En har i dag ikke et modellapparat for å anslå de samlede kostnader og gevinster ved den klimapolitikken Norge fører. For deler av klimapolitikken finnes det gode kostnadsanslag, mens det for andre tiltak ikke foreligger et godt grunnlag for å anslå kostnadene.»