Når ein lever midt oppi noko, venner ein seg til det. Ein pustar det inn, blir ein del av det. Tanken slo meg ein solfylt sundagsmorgon i sommar. Eg gjekk gatelangs i Berlin saman med den ni år gamle dotter mi. Ho gjekk i flippfloppar og snakka med stort engasjement om dilemmaet ho snart ville stå i: Skulle ho kjøpe kringle med salt eller lyse rundstykke med valmuefrø på toppen på bakeriet?

Gata var brei og folketom, bortsett frå ein eldre kar, som idet han passerte oss, dulta hardt og uvenleg borti jenta mi og sa: «Her i Berlin går vi på høgre side.» Perpleks som eg alltid blir i møte med uventa aggresjon, var han alt fleire meter borti gata før eg kom på eit svar. Og det var då eg tenkte at folk her er så sinte at dei ikkje merkar det eingong.

«Stadene der AfD står aller sterkast, har over lang tid vore prega av fråflytting, økonomisk tilbakegang og framtidsfrykt.»

Fest for ytre høgre

Til helga er det val i Sachsen og Thüringen, to austlege delstatar. Det ligg an til å bli eit audmjukande nederlag for dei tre regjeringspartia, sosialdemokratane i SPD, Dei grøne og det liberalistiske FDP. Alle tre kan ende under sperregrensa, som er på 5 prosent, begge stader. På ytre høgre fløy er stemninga på topp. Partiet Alternativ for Tyskland (AfD) kan få 30 prosent begge stader. Og om fire veker ligg partiet an til å gjere eit nytt brakval i delstaten Brandenburg.

AfD vart grunnlagt som eit eurokritisk parti. I 2015, under den store flyktningkrisa, vart partiet overtatt av ein fraksjon som hadde motstand mot innvandring, særleg frå land utanfor Europa, som si fremste kampsak. Ved Europavalet i juni i år fekk partiet sitt beste resultat nokon gong, med 15,9 prosent av stemmene i Tyskland.

Heilt sidan starten har AfD hatt si høgborg aust i Tyskland. Ved Europavalet vart partiet størst i alle austtyske delstatar, bortsett frå Berlin.

I boka After Europe skriv den bulgarske samfunnsvitaren Ivan Krastev om politiske forskjellar mellom Aust- og Vest-Europa. I aust har nasjonalkonservativt tankegods av det slaget ein finn i AfD, langt større oppslutnad enn i vest. Ein kan seie at austtyskarane stemmer som austeuropearar og vesttyskarane som vesteuropearar.

Stadene der AfD står aller sterkast, har over lang tid vore prega av fråflytting, økonomisk tilbakegang og framtidsfrykt. Valundersøkingar viser at veljarane ikkje nødvendigvis har dårleg økonomi, men dei er pessimistar med tanke på si eiga framtid. Dei er også reddare enn andre for kriminalitet og for innvandring. Motstand mot innvandring var den aller viktigaste saka for dei som stemte AfD i europavalet. Og dei er sinte på regjeringa.

Gjensidig mistillit

I boka Umkämpfte Zone (Stridssone) skriv forfattaren Ines Geipel om korleis Dresden, byen der ho voks opp, vart endra då den islamfiendtlege gaterørsla Pegida og AfD voks fram. I starten var folk ute i gatene og ropte slagord. Dei diskuterte og krangla i familieselskap, på jobbfestar og i køen på matbutikken. Så vart det stille. Familiar og venegjengar vart splitta. Dei som gjekk med Pegida og AfD, heldt seg til sine, og dei som var imot, heldt seg til dei andre.

Då eg jobba med boka Det mørke Tyskland, som handlar om framveksten til partiet AfD, merka eg denne splittinga. Eg snakka med folk på begge sider, men eg forstod fort at eg ikkje kunne seie til dei at eg også snakka med dei andre. Eg fann òg ut at sjølv om dei ikkje snakka med kvarandre, så hadde dei mykje å seie om motparten. Relasjonen var prega av djup, gjensidig mistillit. Dei var redde for kva dei andre kunne finne på.

Ein Pegida-mann eg vart kjent med, frykta at dei svartkledde ungdommane som alltid dukka opp for å demonstrere mot Pegida, ville sette fyr på bilen hans. Då eg snakka med dei unge motdemonstrantane, fortalde dei at Pegida-demonstrantar hadde sett fyr på eit okkupert hus i Dresden, og at dei var redde for at det ville skje igjen. Frykta var ikkje grunnlaus. Både brannstiftingar og valdshendingar kjem i kjølvatnet av dei store gatedemonstrasjonane i Dresden.

Den autoritære arven

Geipel brukar ei omstridd, men populær forklåring på veljaråtferda i aust. Det handlar om ein autoritær tradisjon. Regimet i DDR stod for eit tydeleg brot med dei førre makthavarane. DDR omtalte seg som ein antifascistisk fredsstat, det motsette av Hitlers nazistiske krigsmaskineri.

Men brotet mellom før og etter var sjølvsagt ikkje totalt. Autoritære strukturar og ideal vart med vidare, både i familiane og i samfunnet. Eitt diktatur avløyste eit anna. Begge hadde som mål å omforme folket, gjere dei til byggjesteinar i eit nytt samfunn. Og denne autoritære arven gjer at eit demokratisk sinnelag ikkje heilt får fotfeste i aust. Difor flokkar dei seg om partiet AfD.

Forklaringa går langs lange historiske liner og er av det slaget som verken lar seg bevise eller motbevise. Den sommarmorgonen i Berlin tenkte eg at om Geipel hadde inkludert keisartida (1871–1918), så hadde ho sloppe å få på nakken alle desse som på rein refleks reagerer på teoriar der fascisme og kommunisme blir nemnde i same andedrag. Fridomsideala i Weimarrepublikken (1919–1933) rakk jo slett ikkje å feste seg overalt.

Om ein, som Krastev, ikkje tenkjer så tysk, men ser på Aust-Europa som ei eining, finn ein – med nokre unntak slik som Tsjekkoslovakia under Edvard Benes og Tomás Masaryk i mellomkrigsåra – ein lang tradisjon for autoritært styre.

Det nye sinnet

Tyskarar flest er uansett vesteuropearar, ikkje austeuropearar. Berre 12 av landets 84 millionar innbyggjarar bur i aust. Resten held til i vest. Tyskland har ei grunnlov som gjer landet til eit wehrhafte Demokratie, eit demokrati som forsvarar seg sjølv. Grunnlova slår fast at styresettet er føderalistisk, fridomsbasert og demokratisk, og at det skal vere slik i all framtid.

Oppgåva til Bundesamt für Verfassungsschutz (BfV, den tyske tryggingstenesta) er å sikre dette. BfV har dei siste åra vurdert ytre høgre som det aller største trugsmålet. Dei kategoriserer AfD som eit delvis høgreekstremt parti. Grunnen er at partiet har så mange politikarar som anten er antidemokratar eller har det BfV definerer som menneskefiendtlege haldningar. Difor blir partiet, og politikarane deira, følgt tett av BfV.

«Dei nye vesttyske leiarane vart ofte oppfatta som både betrevitande og arrogante av sine austtyske underordna.»

Fråflytta bygder

Det er vanleg, både her og i Tyskland, å skrive om Aust-Tyskland som om alt er likt der. Men det er det sjølvsagt ikkje. Sachsen har fire millionar innbyggjarar og er både den mest folkerike og den mest velståande av dei austlege delstatane.

I Sachsens utdanningssystem er MINT det viktigaste ordet. Det er ei forkorting for matematikk, informatikk, naturvitskap og teknikk. Delstaten er kjent for mange ingeniørar og mange familieeigde verksemder og for å vere konservativ. Sachsen har vore regjert av kristendemokratane i CDU sidan dei første frie vala i 1990.

Thüringen er med sine to millionar innbyggjarar ein av Tysklands minst folkerike delstatar. Her finn ein Weimar, byen til Goethe og Schiller, og borga Wartburg, der Martin Luther levde i skjul ei tid etter at han vart erklært fredlaus av riksdagen i Worms.

Det er ikkje tilflytting, men fråflytting som er delstatens største problem. Folketalet har gått ned kvart år sidan 1990. Gjennomsnittsalderen på innbyggjarane er 47,5. Dermed kan Thüringen skilte med å ha den nest eldste befolkninga av alle dei tyske delstatane.

Dei mest radikale

I Thüringen finn ein AfD i den aller mest ytterleggåande varianten. Den lokale partisjefen, Björn Höcke, har blitt kjent langt utover Tysklands grenser på grunn av mange oppsiktsvekkjande utsegner. Han er tidlegare historielærar og blir dyrka av tilhengarane sine på ein slik måte at det ikkje kan kallast noko anna enn ein personkult.

Eg såg han halde ein tale for sine eigne for nokre år sidan. Det var på eit vertshus langt utanfor allfarveg i det skrint folkesette Aust-Tyskland. Tilhengarane, som for ein stor del var godt vaksne menn, sat ved langbord og varma opp til kveldens hovudtalar med øl og sprit. Då Höcke gjekk opp på talarstolen, jubla dei så kraftig at det var som om taket skulle løfte seg.

Før sommaren måtte Höcke møte i retten fordi han hadde brukt eit slagord frå NSDAPs paramilitære avdeling SA i ein tale i småbyen Merseburg. Höcke forsvarte seg med å seie at han ikkje var klar over at slagordet «Alles für Deutschland» var blitt brukt av SA. Ettersom han gjentok SA-slagordet på eit møte i ein annan by ikkje lenge etter, kom retten fram til at forsvaret var lite truverdig. Höcke fekk ei bot på 16.900 euro, som han anka.

Han vart dømt etter paragraf 86 i den tyske straffelova, som handlar om bruk av symbol frå nazistiske organisasjonar. BfV si vurdering av Höcke er at han er «heilt klart høgreekstrem». Det gjer at tryggingspolitiet har rett til å overvake telefonen hans og lese e-posten hans.

Den tyske høgreekstreme politikaren, Björn Höcke, taler ved eit arrangementet for valkampen til AfD a8Alternativet for Tyskland).

Foto: Bodo Schackow / AP / NTB

Sinnet mot AfD

Den politiske situasjonen gjer at også dei som tidlegare var gladlaksar og framtidsoptimistar, er redde og sinte. Det slo meg sist gong eg møtte Claudia, som er ei gamal veninne. Ho voks opp i Aust-Berlin, i ein familie som var dissidentar.

Då ho voks opp, tenkte Claudia at DDR var eit land der ho ikkje hadde noka framtid. Difor planla ho å gifte seg med ein utlending så fort ho vart 18, slik at ho kunne skape seg eit liv. Då DDR braut saman, opna verda seg, ho kunne studere det ho ville og reise akkurat dit ho lysta. Ho skreiv ei bok der ho skildra barndomen i borgarrettsrørsla, og den vart ein bestseljar.

Vi møttest på ein vietnamesisk restaurant. Det var ein seinsommarkveld, og vi vart sittande ute til det vart mørkt rundt oss. Ho snakka lenge om gjenforeininga. Claudia var rasande fordi vesttyskarane alltid snakkar opp og ned og i mente om kor dyr samlinga i 1990 var for den tyske staten. Claudia var opptatt av at gjenforeininga styrkte Tyskland. Innanlandsmarknaden auka med 14 millionar frå ein dag til den neste. Austtyskarane tørsta jo etter vesttyske produkt dei første åra, og dette var svært gunstig for vesttysk næringsliv.

I tillegg vart funksjonæreliten i DDR feia ut av stillingane sine og erstatta av vesttyskarar. Eller som Claudia seier det: Ein horde av middelmåtige vesttyskarar fekk ein karriere dei berre kunne ha drøymt om, som følgje av gjenforeininga.

Dei nye vesttyske leiarane vart ofte oppfatta som både betrevitande og arrogante av sine austtyske underordna. Dette er ei viktig forklaring på at austtyskarar har ein sterk regional identitet og ofte også ei negativ haldning til resten av Tyskland.

Davidsstjerne

Claudia var likevel meir sint på sine eigne, dei i aust, enn på vesttyskarane. Det handla om AfD. Kjærasten hennar er jødisk, og han går alltid med ei davidsstjerne rundt halsen. Claudia fortalde om då dei to reiste til Oranienburg for å bade. Stemninga på badeplassen var blitt så tilspissa, med stygge kommentarar og trugande blikk, at dei fann ut at dei måtte komme seg vekk, fortast mogleg.

«Du veit, dei som bur i Oranienburg, er barnebarna og oldebarna til dei som jobba i Sachsenhausen. Og du kan jo tenkje deg kven dei stemmer på no», sa ho.

Historikaren Ilko-Sascha Kowalczuk ser ut til å ha det på same måte som Claudia. Han er austtyskar og forfattar av boka Endspiel (Sluttspel), som er standardverket om DDR-regimets siste dagar. Då ein AfD-politikar i fjor vart vald til eit lokalpolitisk toppverv i småbyen Sonneberg i Thüringen, sa Kowalczuk til avisa TAZ at «den som stemmer på nazistar, er sjølv nazist».

Valforskarar seier at dei som stemmer på AfD, er ei blanding av folk som sympatiserer med kampsakene til partiet, og slike som berre vil protestere. Språkbruken til Kowalczuk er ikkje akkurat eigna til å byggje bru over den avgrunnen som finst mellom AfD og dei andre. Og det kan ein sjølvsagt moralisere over. Ein kan seie at det er betre å ha dialog.

Om ein vil forstå det, så handlar det om sinne. Dei er sinte på AfD-veljarane fordi dei burde vite betre ettersom dei er tyskarar.

Å tru på ingenting

Ein gong spurde eg forleggjaren Götz Kubitschek om kva som får folk til å slutte opp om AfD. Svaret var langt, og gjekk blant anna ut på at den tyske staten hadde delegitimert seg sjølv, først i flyktningsaka i 2015, sidan med den strenge nedstenginga under pandemien. AfD var det einaste partiet som protesterte. Folk hadde lagt merke til dette, og no var det ingen veg tilbake.

Kubitschek syntest dette var heilt topp. Han er ein av Björn Höckes eldste kampfellar. Etter BfV sitt syn er han også «heilt klart høgreekstrem».

Og det var då eg kom til å tenkje på Hannes, som eg vart kjent med då eg budde i Leipzig for mange år sidan. Han vanka i byens mange okkuperte hus, sverma for anarkistiske idear og røykte ufattelege mengder marihuana. Han gjekk på barneskulen då muren fall og hadde stort sett gode minne frå DDR. Tida etterpå hugsa han som kaotisk og vanskeleg.

«Eg tenkte at det dei sa på skulen, om kapitalismen og at vi skulle seie kamerat lærar og alt det, berre var drit. Etterpå var det slutt med kamerat lærar, og alt dei sa, var det motsette av det dei hadde sagt før. Så eg tenkte at det dei sa på skulen, berre var drit uansett.»

På den tida kriga USA og ein koalisjon av villige framleis i Irak. Invasjonen var grunngitt med manipulerte bevis på at Irak hadde masseøydeleggingsvåpen. Og akkurat dette snakka Hannes ofte om. Han var blitt fortald så mange gongar kva han skulle tru på, at han enda opp med å ikkje tru på noko som helst, bortsett frå at marihuana ikkje var helseskadeleg, og at anarki var ei ideell samfunnsform.

Eit tysk-tysk problem

Eg veit ikkje kva det var som plaga mannen som dytta til dotter mi på gata i Berlin. Kanskje var han berre morgongretten, kanskje var han opprørt fordi vi ikkje respekterte reglane, kanskje kjente han seg ramma av Überfremdung. Dette er eit AfD-ord som betyr at det er blitt så mange framande at ein ikkje kjenner seg heime i sitt eige lenger. Det ublide møtet skjedde i Wilmersdorf, ein småborgarleg bydel i Vest-Berlin.

For meg var det ei påminning om at aust og vest lever i ein symbiose. Det som skjer den eine staden, påverkar den andre. Om ein løftar blikket, ser ein også at når 30 prosent i Thüringen stemmer på Björn Höcke og AfD, inneber det at 70 prosent stemmer på nokon andre.

Astrid Sverresdotter Dypvik

Astrid Sverresdotter Dypvik er redaktør i Syn og Segn og fast skribent i Dag og Tid.