KOMMENTAR

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Førre helg var det ti år sidan britiske Barclays nekta å kjøpa amerikanske Lehman Brothers for å berga investeringsbanken frå konkurs, med den fylgja at ei rad andre bankinstitusjonar gjekk over ende. Det har ikkje mangla på filmar om finanskrisa. Den beste, får vi gå ut frå, sidan han fekk Oscar, er Inside Job, der sjølvaste Matt Damon er forteljarrøysta. (Sant å seia er ikkje filmen så god, han legg for mykje vekt på personleg ansvar.) Filmen byrjar nær sagt sjølvsagt på Island, og Island er eit fantastisk godt døme på alt som gjekk gale.

Vi får vite at islandske bankar lånte ti gonger så mykje som den islandske verdiskapinga, vi får vita at finanssektoren vart kraftig avregulert frå 2001 av, at statsbankane vart privatiserte, at børsen gjekk opp med over 900 prosent, og at alle frå Finanstilsynet som stilte spørsmål, automatisk vart kjøpte opp av bankane – ein tredjedel av dei tilsette i Finanstilsynet vart tilsette i bankane til mykje høgre løn.

Men det er òg mykje vi ikkje får vita. Til dømes at nobelprisvinnaren Joseph Stiglitz alt i 2001 var hyrt inn av islandske styresmakter for å finna ut kva som ville skje om Island deregulerte finansmarknaden raskt. Stiglitz sa at økonomien ikkje ville tola det, sidan islendingane ikkje var vande med fri flyt, at det ville oppstå store ubalansar, og at resultatet kunne verta ei finanskrise. Den liberalistiske regjeringa likte ikkje den rapporten og hyra i staden inn andre nobelprisvinnarar som sa at alt kom til å gå godt. Det kom ein straum av slike rapportar i åra etter. Så seint som i 2006 – ikkje minn Svein Gjedrem om det – sa dei nordiske nasjonalbanksjefane at Islands økonomi var grunnleggjande sunn. Dei internasjonale kredittvurderingsbyråa sa på si side at islandske bankar var så trygge som dei kunne vera, og gav dei AAA.

EØS-flyten

Det filmen heller ikkje nemner, er EØS-avtalen som påla Island fri flyt av kapital. No vert det feil å leggja skulda på EU for det, sidan regjeringane på Island ville ha fri flyt av kapital, men EØS-avtalen mogleggjorde det. Island sette verdsrekord i underskot på betalingsbalansen. I 2006 var underskotet på over ein fjerdedel av BNP. Det vil seia at islendingane forbrukte mykje meir enn dei produserte, og lånte mykje meir av omverda enn dei sparte. Og dette var det mest grunnleggjande problemet verdsøkonomien stod andsynes då, og det same problemet som verdsøkonomien står andsynes i dag.

Det mest synlege resultatet av denne ubalansen er Donald Trump og proteksjonismen hans. Trump forstår neppe kva problemet er på eit intellektuelt plan, men som eit dyr om natta vêrar han fare. For som den store engelske økonomen John Maynard Keynes sa, fritt omsett, om det økonomiske tilhøvet mellom statar: «Spararen er eit like stort problem som sløsaren.»

Dei lange linene

Så lat oss sjå på dei lange historiske linene: Med unnatak av Bill Clinton har alle presidentar etter Dwight D. Eisenhower – særleg Barack Obama og ja, Donald Trump – køyrt den offentlege økonomien med store underskot, og det samstundes som amerikanske forbrukarar har konsumert stadig meir og produsert relativt mindre. Det var dette Keynes ville ikkje skulle skje.

Før fyrste verdskrig følgde alle rike land den såkalla gullstandarden. Det vil seia at nasjonalbankane garanterte at om du kom med ein setel eller mynt til banken, ville du få verdien av han utbetalt i gull, og den verdien ville du få same kva sentralbank du gjekk til. Var du nordmann, fekk du gull for norske kroner i USA. Dette umogeleggjorde underskot på betalingsbalansen og statsbudsjetta over tid. For gjekk du med store underskot, tapte du gull til utlandet og kunne ikkje garantera for valutaverdien. Underskot førte automatisk til at ein nasjonalbank sette opp renta for slik å trekkja til seg gull, og med høgre rente gjekk konsumet og dimed importen ned.

Lærdomen

Etter fyrste verdskrigen var ubalansane i verdsøkonomien ekstreme; Storbritannia, Frankrike, Tyskland og Russland hadde rekordstor gjeld. Russland løyste det heile ved å bli til Sovjetunionen og melda seg ut av verdsøkonomien. Dei tre andre prøvde å koma seg attende til gullstandarden, og feila, som Keynes elles hadde spådd. USA, som hadde lånt ut alle pengane, insisterte på at omverda skulle betala attende gjelda til pålydande, noko dei europeiske statane ikkje hadde råd til. Verdsøkonomien vart de facto øydelagd, og vi gjekk frå Lenin til Hitler og andre verdskrigen.

Svaret etter andre verdskrigen vart Bretton Woods, den økonomiske verdsordenen som vart laga i 1944, og igjen møter vi Keynes, som var dødssjuk, men likevel gav sentrale bidrag og deltok i tingingane. To ting skjedde etter Bretton Woods: USA var no halve verdsøkonomien og gjekk med store overskot på handels- og betalingsbalansen, samstundes som omverda på ny hadde rekordhøg skuld til USA. Delar av denne gjelda avskreiv USA, men viktigare var det at USA nytta overskotet på betalingsbalansen til å subsidiera Europa med ny industri og handelstilgang til den amerikanske marknaden. Dimed kunne Europa veksa seg ut av krisa. I tillegg fekk vi eit fastvalutasystem. Den amerikanske dollaren vart knytt til gull, og dei vestlege valutaene knytte til den amerikanske dollaren. Oppstod det ubalansar, at eit land gjekk med store overskot og eit anna med store underskot, kunne handelspartnarane til USA etter løyve frå Det internasjonale pengefondet, IMF, skriva valutaen anten opp eller ned.

Kvilte på USA

Som vi ser, kvilte alt på USA. Og USA tok rolla på alvor, heilt fram til John F. Kennedy, som rusta for mykje opp, og så kollapsa alt under Lyndon B. Johnson: Han prøvde å innføra ein velferdsstat etter vesteuropeisk mønster samstundes som han pøste pengar inn i Vietnam. Den amerikanske handelsbalansen gjekk frå pluss til store minus, og underskotet på statsbudsjettet førte til storeksport av dollar ut i verda. Særleg Charles de Gaulle vart rasande over at USA kunne nytta fastkursregimet til å importera massivt med franske varer til det han hevda var rabatterte prisar. Han veksla difor alle dollar han fekk tak i til gull, og importerte dette gullet heim til Frankrike frå Fort Knox. Dette øydela mykje tillit, og USA, som sette seg i djup gjeld, makta ikkje lenger å forsvara gullstandarden. Johnson hadde brukt for mykje pengar utan å setja opp skattane. Richard Nixon formaliserte det som alt var eit faktum. Han tok USA av gullstandarden og innførte ein massiv toll mot omverda, ikkje ulikt det ein viss Trump gjer no.

Men ubalansane retta seg ikkje opp, dei vart verre. For utan eit anker flyt alt. I botnen av det heile ligg det enkle faktumet at gjeld og skuld er farleg. «Har du gjeld, er du trell», som Øystein Stray Spetalen plar seia. Når ein nasjon har skuld til omverda og er avhengig av å låna, vert denne nasjonen svakare, han lever på nåde. Den nasjonen som har lånt ut, er derimot avhengig av at låntakaren i det minste betaler rentene på desse låna. Varer denne tilstanden over tid, byggjer det seg opp mistillit. Og denne situasjonen har vart i femti år no. Før Bretton Woods braut saman, var det ikkje globale kriser, og finanskriser var eit ukjent fenomen. Etter Bretton Woods har slike kriser vorte normale, og kvar ny finanskrise ser ut til å verta større enn den førre med endå meir mistillit mellom statar som resultat. Og diverre ser det ut til å vera umogleg å retta opp dei underliggjande ubalansane. For skal det skje, må USA gå frå å nytta fem til ti prosent meir enn dei produserer, til å spara fem til ti prosent meir enn dei produserer, og det samstundes som frihandel og fri flyt av kapital helst skal halda fram. Ingen amerikansk president kan overleva eit slikt fall i levestandard.

Feil etter teorien

I teorien skulle rett nok dei ubalansane som bygde seg opp før Nixon gjekk av gullstandarden, retta seg opp, også etter at USA gav opp å vera verdas valutaanker. Amerikansk dollar skulle ha gått rett ned, og valutaen til land med overskot rett opp, men det har korkje Japan eller Kina seinare vore særleg interesserte i. Problemet er at omverda til USAs store fordel, ser på USA som ei trygg hamn. Det igjen fører både til at mykje av verdshandelen er i dollar og at alle som sit med dollar, har lyst til å reinvestera desse i USA. Dette fører til at USA år etter år kan køyra med store underskot og låge renter. Når mange vil investera mykje av dollaroverskotet i USA, altså at det er stort tilbod av ei vare, går prisen, som er rente når vi snakkar om pengar, ned.

Japan og Kina har i mange år hatt til dels ekstremt overskot på handels- og betalingsbalansen med USA, desse overskota har dei pløgt attende til USA i form av kjøp av amerikanske statsobligasjonar og amerikanske verksemder, noko som elles liknar det Noreg held på med gjennom Oljefondet.

Det som skjer, er altså at USA som burde betala ned på gjelda si, ikkje treng å gjera det, men i staden kan trykkja stadig nye dollar og obligasjonar. Litt vel enkelt sagt: Amerikanske underskot fører til at det er meir pengar i omløp enn det som er – i mangel på eit betre ord – «naturleg». Og desse pengane vert lånte ut. Dei som låner ut, registrerer utlån som formue, som gjer at dei kan låna meir, som igjen gjer at verdien på aksjar og eigedom går opp, og som igjen fører til større utlån og låneopptak.

Svaret på gjeldsopphoping er høgre renter. Dei store overskota til Tyskland, Noreg, Kina og Japan og dei oljerike nasjonane før finanskrisa, førte altså til at USA kunne køyra med altfor låge renter, sidan overskota vart førte attende til USA, og med det auka gjelda. Men kva var svaret på finanskrisa? Endå lægre renter for at lånekarusellen ikkje skulle stogga opp, og «realverdien» på aksjar og eigedom vart halden oppe. Det som burde ha skjedd etter finanskrisa, at verdas gjeldsbelastning og betalingsbalansane vart retta opp, skjedde ikkje. Det kunne heller ikkje skje, for om det hadde skjedd, hadde vi fått mellomkrigstida på ny. Gjelda etter finanskrisa var for høg til at verdsøkonomien tolte høgre renter. Ja, privatpersonar og finansinstitusjonar har kvitta seg med litt gjeld, men den gjeldsreduksjonen har vorte meir enn kompensert for av statar og sentralbankar, særleg USA. I 2007 hadde dei mogne økonomiane om lag 330 prosent av BNP i gjeld, no står ho på 380 prosent. Verdsøkonomien samla har gått frå 280 prosent i 2008 til 320 prosent no.

Bankane er sunnare

Noko har betra seg. Bankane har no mykje høgre krav til eigenkapital og lagar dimed mindre skuld og dimed pengar enn før, men sentralbankar og statar har altså meir enn kompensert for dette. Og desse pengane kan ikkje avskrivast utan at verdas kreditornasjonar går med på det. Kor truleg er det til dømes at Noreg berre vedtek å avvikla Oljefondet, som ikkje er noko anna enn skuld som utlandet har til oss? Verda kan heller ikkje gjera som Island, dei berre gjekk frå skulda si til omverda. Island kan ikkje skalerast opp. Den dagen omverda mistar tiltrua til USA og sluttar å narra seg sjølv, vert ein dag som er langt meir utriveleg enn den dagen Lehman Brothers gjekk konkurs.

I alle høve: Verda treng ein ny økonomisk verdsorden. Noko slikt kjem korkje Trump eller Xi Jinping til å gjennomføra. Trump har rett i at USA ikkje kan halda fram med desse store underskota. Han tek feil når han seier at det vil vera bra for amerikansk levestandard. Hadde Keynes vore i live i dag, ville han truleg teke sin død av stoda i verdsøkonomien.