To stormar med orkan i kasta trefte Bodø i veka før opningsseremonien. Det blåste kuling same natt som showet skulle begynne. Dette måtte vel nesten gå til helvete, tenkte mange. Men den nybygde scena overlevde mystisk nok, og vinden roa seg i løpet av dagen. Ein skulle nesten tru vindmanarar, dei som selde vind til utanlandske skuter langs nordlandskysten i gamle dagar, hadde vore i sving.

Halve byen hadde sjølvsagt møtt fram. Folk bobla av velvilje og var klare for fest. Tromsø fekk ikkje OL, men Bodø blei europeisk kulturhovudstad!

OM OPNINGSSHOWET berre var heilt greitt, ville det vore meir enn nok. Ein kunne gjort det enkelt, brukt store artistar med sterk lokal tilknyting, til dømes Halvdan Sivertsen og Tungtvann. Ein kunne lese opp litt Petter Dass eller Hamsun, noko som folk alt kan på rams. Eit større innslag med joik og samisk kultur ville naturlegvis høyrt med, til liks med litt droneflyging på storskjerm som viste byens spesielle plassering i landskapet, ved det store innløpet til Vestfjorden, omgitt av spisse fjell, øyar og hav. Hadde eg hatt eit ord med i laget, ville eg sikkert vore populistisk nok til å inkludere eit glimt av fotballklubben, som dei siste åra har gjort byen meir stolt enn noko anna.

Eit eller anna i den duren. Det ville ikkje vore så nøye. Ingen forventar i utgangspunktet mykje av ei opningsoppvisning. Det er sjangeren for kunstnariske kompromiss, det er dit alle finstemte nyansar drar for å døy. Alle i publikum, som i dette tilfellet stod og småfraus opptil ein kilometer unna scena, skal helst få litt. La oss få dette overstått og komme i gang med kulturbyåret, tenkte nok mange.

Halve byen hadde sjølvsagt møtt fram. Folk bobla av velvilje og var klare for fest, skriv Morten Strøksnes.

Kasper Holgersen / Bodø 20204

OPNINGSSHOWET BLEI direkte overført av NRK TV. Berlin-firmaet phase7 hadde fått ansvaret for regien. Prislappen var 10 millionar, pluss at sjølve scena, som var designa av Bjørnådal Arkitektstudio, kosta 3 millionar. Sagt på ein annan måte: Showet kosta 290.000 kroner minuttet. Det er nok til at Bodøs aktive kunstnarar kunne halde det gåande med utstillingar, konsertar og litteraturkveldar i mange år.

Det viste seg fort, ut frå reaksjonane på sosiale medium, at det som berre skulle vere ein rådyr buljongetappe av ei opning, hadde blitt noko anna. Mange var så misnøgde og provoserte at lokalavisa til sist måtte stenge kommentarfelta. Ein skal vere varsam med å feste for mykje lit til dei, for algoritmane gjer sitt beste for å få fram det verste i folk, og skape flokkmentalitet og splid. Men likevel, her var det visst noko som ikkje hadde gått heilt etter planen.

Geir Are Jensen er medieinvestor, tidlegare redaktør i Bodø Nu og ein «inside trader» i byens politikk og kulturliv. Han har svart belte av tredje grad i lokalpatriotisme, og meldinga hans av opningsshowet, som stod på trykk i Rana No, var nådelaus: «De skulle vekke følelser. Jaggu klarte de det. Undertegnede forlot folkehavet i havna med disse: Vantro. Skuffelse. Vrede. [...]» Jensen meinte opninga hadde ein «total mangel på dramaturgi», «ikke noe høydepunkt», «ingen ting som overrasker, utenom pinlighetene». «Skulle en fisk være symbol for dette åpningsshowet, er det ikke sprell levende torsk. Men ei flyndre», avslutta Jensen.

DET ER INGEN TVIL om kva som skapte mest misnøye, ikkje hos Jensen, men hos den berømte mannen i gata. Ella Marie Hætta Isaksen var siste artist på scena, og før ho begynte å framføre låten sin, sa ho nokre ord. Med det som dei fleste oppfatta som ein konfronterande stil, peikte ho på at ingen hadde brukt pite- eller lulesamisk på scena så langt. Berre ein handfull menneske beherskar pitesamisk; det blir rekna som eit dødt språk. Isaksen heldt fram med å seie: «Vi står her på lulesamisk jord... Jeg kan ikke representere urfolket her, som har beskyttet havet, som har beskyttet landet.» Og til slutt i framføringa si vende Isaksen kappa mot vinden og viste det som stod skrive på innsida: «THIS IS SAMI LAND».

Det var dette som sette kommentarfelta i brann. Bodøs ordførar, Odd Emil Ingebrigtsen (H), gjekk ut i VG og bad folk i Bodø roe seg. Han sa: «Vi må ikke glemme at vi er del av en majoritet som har et ekstra ansvar for minoriteten. Det er som å være storesøsken – det ansvaret hviler på oss.» Ingebrigtsen meinte det utan tvil godt. Men om ein nytta litt vrang vilje – og no hadde vrangviljen sloppe ut på vårbeitet – kunne kommentaren tolkast som paternalistisk og nedlatande. Ingebrigtsen samanlikna trass alt samane med småsøsken som må takast vare på.

«Bringing people together is a good thing to do.» Det er første setning i søknaden til Bodø 2024. Den erfarne teatermeldaren, kommentatoren og journalisten Anki Gerhardsen melde opningsshowet på NRK Nordland (5. februar). Ho meinte at den kunstnarlege kvaliteten var altfor låg, og at ho hadde vore vitne til noko som minte om ein «iscenesettelse av en suvenirbutikk». «Oppsummert så mener jeg at det var en forestilling med svak regi, dårlig scenisk løsning og et ganske platt innhold.» «Det svakeste jeg har sett, til den aller høyeste prislappen», sa Gerhardsen.

Under den kalde krigen utvikla Bodø sin eigen versjon av artikkel 5. Om nokon går til åtak på ein bodøværing eller Bodø-institusjon, er det eit angrep på heile byen, skriv Morten Strøksnes.

Marie-Nystad

GERHARDSENS GJEKK INN på spørsmålet mange skygde unna, kvifor så mange blei provoserte og opplevde bodskapen til Ella Marie Hætta Isaksen som splittande: «Det ble ikke noe felles vi. Det ble oss og dem. Dem og oss. Særlig Hætta Isaksen markerte det veldig tydelig. Hun sier jo mer eller mindre eksplisitt at den ikke-samiske delen av folk i Salten ikke egentlig hører hjemme her.»

Gerhardsen trur det ikkje-samiske publikummet kjenner det som om dei skal ha to krevjande roller: Dei kan vere tause observatørar eller berarar av norsk skyld. «Jeg savner et fellesskap, og hvilke kunstnere som lager det, synes jeg er helt underordnet. [...] Det er et fravær av et vi. Du blir ikke inkludert, om du ikke har en samisk bakgrunn», sa Gerhardsen.

To dagar etterpå utbroderte Gerhardsen synet sitt i debatt med programsjefen for Bodø 2024, Henrik Sand Dagfinrud. Der peika Gerhardsen på at det ikkje var motvilje mot samar eller samiske kunstnarar som låg bak reaksjonane, og folk ho snakka med, gjekk ut av sitt gode skinn for å understreke dette. Problemet, slik Gerhardsen opplevde det, er at mange er slitne og frustrerte av ein retorikk som gjev dei ei kjensle av eigentleg ikkje å høyre heime i landsdelen, at dei er ein slags inntrengarar. Folk spør seg: «Hvem er det jeg skal være oppi dette her?» (NRK Nordland 7. februar).

Halvdan Sivertsen gjekk til kraftig motangrep og forsvarte oppvisninga (og implisitt svigersonen) mot kritikken i eit innlegg i Avisa Nordland. «Førr en dag! Førr en kveld! Og førr et år det skal bli!» For Sivertsen var Anki Gerhardsens kommentarar på NRK einaste skår i gleda. «Er det noe som heter kunst-rasisme?» spurde den folkekjære artisten, som eit stikk til Gerhardsen.

«Det er et fravær av et vi. Du blir ikke inkludert, om du ikke har en samisk bakgrunn.»

Anki Gerhardsen

HER MÅ VI BRINGE INN litt historisk Bodø-kontekst. Byen har i mesteparten av etterkrigstida vore ein Nato-base, og under den kalde krigen utvikla byen sin eigen versjon av artikkel 5. Om nokon går til åtak på ein bodøværing eller Bodø-institusjon, er det eit angrep på heile byen. Alle blir mobiliserte, frå journalistane til byens overdimensjonerte frimurarlosje og Pelle Politi.

Kanskje har statusen som europeisk kulturby rokka ved byens artikkel 5? Det ville åleine nesten vore verdt dei 310 millionane. Eit så stort arrangement har andre spelereglar, det må rekne med og tole offentleg gransking og kritikk. Og det har vore mykje kritikk rundt Bodø 2024 i åra sidan arbeidet begynte.

Etter kort tid i jobben blei kunstnarleg leiar Mette Kaaby sparka ut, med ein fallskjerm på 1,6 millionar – og munnkorg. Kaaby skulle ha den kunstnarlege styringa i Bodø 2024, det stod tydeleg i tilsettingskontrakten. Slik blei det ikkje i praksis. Prosjektpengar var lovde bort før ho kom. Enkelte gonger fekk Kaaby ei kjensle av at ho var den siste som fekk vete kva som eigentleg gjekk føre seg. Kaaby blei pressa ut etter berre nokre månader, og det kunstnarlege rådet hennar trekte seg i protest.

Henrik Sand Dagfinrud, som hadde vore i organisasjonen under Kaaby, overtok stillinga hennar med tittelen programsjef. Dagfinrud er svigersonen til Halvdan Sivertsen, og han hadde søkt på jobben til Kaaby utan å få han. Folk har tidlegare laga mykje offentleg bråk med å hevde at Bodø er ein klikkstyrt by.

Då Kaaby forsvann, hadde Bodø-miljøet uansett kontroll over organisasjonen Bodø 2024. «Loven nord for Saltfjellet» var gjenoppretta.

Her har ein ei felles historie å bygge på i nord. Men tendensen er det motsette: at alt som skil, er meir interessant enn det som samlar, skriv Morten A. Strøksnes.

Foto: Kasper Holgersen / Bodø 2024

UNDERVEGS HAR DET vore mykje murring rundt fleire saker, frå det lokale kulturlivet og andre. Kvifor brukte til dømes Bodø 2024 1,8 millionar til å sponse popgruppa A-ha? Kvifor gav dei 2,2 millionar til TV 2 for at dei skulle legge TV-programmet Hver gang vi møtes til Kjerringøy, mens Bodø kommune heiv 3 millionar inn i den same potten?

Skulle ikkje Bodø 2024 stimulere det ganske utarma kulturlivet i Bodø, Nordland og heile Nord-Noreg? Skulle Bodø 2024 vere ei forlengd arm av reiselivsnæringa? Og kva innebar eigentleg det som i kulturbysøknaden var det første strategiske målet? Var verkeleg det viktigaste poenget med ein eventuell kulturbystatus «To reverse the image of Nordland – internally and externally»? Hadde Nordland verkeleg eit så dårleg image at det måtte reverserast?

Dette var ganske oppsiktsvekkande nytt for både dei interne og dei eksterne. Byen har faktisk vore i sterk medvind i mange år, også som turistdestinasjon. Mange kunstnarar reagerte òg fordi dei oppfatta organisasjonen som mystisk og hemmeleg. Då eg undersøkte korleis ein kunne søke om pengar for tre år sidan, fekk eg meg ei overrasking. Det gjekk ikkje an å søke om pengar frå Bodø 2024, same kor bra ideen var. Alt skulle gå gjennom etablerte kulturinstitusjonar. Ideane og kreativiteten skulle altså blomstre fritt i heile landsdelen – så lenge dei berre gjekk gjennom eit offentleg museum eller liknande.

Direktør André Wallann Larsen blei spurd på opninga, som NRK sende live, kva han ville trekke fram som store hendingar i kulturhovudstadsåret: «Åpninga her er ett av de store, og så kan jeg trekke fram Eurogym til sommeren, med 4000 deltagere som kommer til Bodø, det er et av de store prosjektene våre.»

Eurogym?! Var det det einaste direktøren kom på å trekke fram for heile Noreg, av det som skal skje i gigantmønstringa Bodø 2024, eit opplegg der ungdom frå heile Europa skal komme saman for å trene, ha det hyggeleg, lage workshops som gir dei «mulighet til å få inspirasjon og motivasjon til å fortsette å drive med gym og turn» – slik programposten står skildra på Bodø 2024s eignenettsider?

Larsens utsegn illustrerer kanskje noko med organisasjonen Bodø 2024. Dei har svak kunstnarleg kompetanse, og dei har knapt drive fram noko sjølv på kunstområdet. Etter Kaaby blei det ikkje tilsett nokon ny kunstnarleg leiar. Det meste er blitt sett ut til andre institusjonar, og organisasjonen Bodø 2024 er meir eit sekretariat med 19 årsverk.

TILBAKE TIL ISAKSEN. Kva var det ho ville uttrykke? Blei ho kanskje feiltolka? Kanskje «THIS IS SAMI LAND» berre var ei påminning om at Bodø, Nordland eller landsdelen også er samisk? På den andre sida: Ei slik utsegn ville ikkje vore kontroversiell for nokon. Og om ein brettar ut kappa på den måten, er det vanlegvis ikkje for å seie det heilt opplagde. Det er i sjangeren protest eller demonstrasjon.

Folk tolka det slik at Isaksen meiner landet først og fremst er samisk, slik ho tidlegare har hevda at ho meiner heile Sápmi er kolonisert. Det var derfor mange, med rette eller urette, opplevde stuntet som eit angrep på identiteten deira.

I ein kronikk på Nordnorsk debatt – «Anerkjenn landet du står på» (Nordnorsk debatt 5. februar) – opnar Isaksen litt opp. I kronikken samanliknar ho situasjonen til samane med urfolka i Canada, som ho har besøkt. Der er dei komne mykje lenger, ifølge Isaksen. «Enhver politiker åpnet alltid med å nevne urfolket, uansett hva talen deres handlet om. Land acknowledgement kalte de det, og verden ble aldri den samme for meg. At dette i det hele tatt var mulig, overgikk min villeste fantasi.»

Isaksen understreka i kronikken det same ho sa på scena i Bodø. «Til alle som skal være med på feiringen: vi står på samisk jord.» Og: «Hvor mange tenker til daglig på at de står på samisk jord?» Det er samane som har «beskyttet havet og landet jeg besøker», skriv ho.

Retorikken viser korleis følt fortid er blitt minst like viktig som realhistoria i Nord-Noreg. Og korleis urfolksdiskursen er blitt globalisert eller amerikanisert, som så mykje anna i Noreg.

NÅR ISAKSEN SKREIV «THIS IS SAMI LAND» på engelsk, var det kanskje ikkje så mykje adressert til dei frammøtte som til eit internasjonalt publikum og utanlandske journalistar. Utsegna blei sjølvsagt ikkje sleppt i lause lufta, men gjekk inn i debatten om særrettar og landrettar – som så lenge har vore eit brennbart tema i nord, slik det òg er blitt lenger sør i landet i det siste.

Politikarar frå sør har lenge vore ganske blinde for denne dimensjonen. Dei har trudd at saka handlar mest om kultur, mens det ofte handlar om politisk makt og ein kamp om ressursar mellom ulike politiske interesser. «THIS IS SAMI LAND» blei tolka rett inn i denne konteksten, som handlar om kven som har førsterett eller mest rett til bruk av landet. Det er litt merkeleg om Isaksen, som trass i sin unge alder er ein erfaren aksjonist og debattant, ikkje skjønte korleis bodskapen ville bli tolka.

Ho er ein dyktig, karismatisk og engasjert artist, og ho kan sjølvsagt seie kva ho vil. Men det inneber ikkje at det ho seier, er rimeleg. Sjølvsagt er det veldig store forskjellar på historia til samane og historia til urfolka i Canada og USA. Dei blei brutalt koloniserte frå 1500-talet av europearar, det som gjekk føre seg, var i mange tilfelle folkemord.

I Noreg og Nord-Noreg er som kjent historia ei heilt anna. Den ikkje-samiske befolkninga i Nord-Noreg går minst 10.000 år tilbake. Stadig nye folkegrupper vandra inn, men det som til sist blei den etnisk norske befolkninga, har eit samanhengande nærvær som går fleire tusen år tilbake. Poenget er at den etnisk norske befolkninga faktisk ikkje er moderne inntrengarar, slik som dei europeiske kolonistane i USA eller Canada. Dei er heime, der dei «alltid» har vore. Det burde vere unødvendig å peike på dette. Men følt fortid er ofte ideologisert fortid. Det er ei fortid som skal underbygge ei politisk forteljing der realhistorie er underordna.

Folk burde kanskje halde seg for gode til å bli provoserte, men det er uansett... eksentrisk å hevde at Bodø, eller omlandet, er landet til lulesamane i nokon eksklusiv forstand, om nokon meiner det. Lulesamane har namnet sitt frå samane som kom frå Sverige til Noreg på 1700-talet, etter krisetider i reindrifta i området ved Lule älv i Sverige (og strukturelle/lovmessige endringar, som Lappekodisillen av 1751).

På 1700-talet, for eksempel hos Peter Schnitler i protokollane hans frå 1742–1745, blir dei kalla for «Svenske Østlapper» eller «Bøyde-lapper». Dette er sjølvsagt ikkje heile den samiske historia i regionen. Slik også Schnitler skriv, hadde mange fastbuande samar vore der mykje lenger enn lulesamane, og dei hadde eigen gard. Dei blei kalla «Bue-finner» på Schnitlers tid. Han kartla forresten reindrifta i regionen i stor detalj, men skriv ingenting om at det var reindrift på Bodø-halvøya på denne tida.

Til dei som er interesserte i historia om lulesamisk reindrift i Nordland, kan Bård A. Bergs NOU om temaet (2004, nr. 14, del 8) varmt tilrådast. Berg er ein leiande autoritet på reindriftshistoria, og arbeidet var bakgrunnsmateriale for Samerettsutvalet.

«Følt fortid er blitt minst like viktig som realhistoria i Nord-Noreg.»

SJØLVSAGT BURDE DET eigentleg vere heilt uinteressant om ei folkegruppe har ei om lag 6000 eller 3000 år lang historie i regionen. Alle burde vere heime, for lengst. Tenk kva den motsette tanken skulle ha å seie for nye landsmenn i det moderne, fleirkulturelle Noreg!

Men i debatten nordpå er trenden at ein legg meir vekt på reelle og innbilte forskjellar enn det ein har felles. Folk nordpå høyrer heime i det same landskapet og har langt på veg drive med det same, altså å hauste av naturen, i fleire tusen år.

Ofte har folkegruppene samarbeidd nært, til dømes om rein, der samar tok med rein som var eigd av nordmenn, såkalla sytingsrein, på beite, gjerne inn i grensetraktene og over til Sverige. Dette var i fleire hundre år eit fellesområde. Dei fastbuande i fjordane, anten dei hadde etnisk norsk eller samisk bakgrunn, dreiv med det same: fiske og småbruk. I utmarka hadde dei hestar, kyr, sauer og ofte ein liten flokk rein som blei mjølka om somrane.

I mange hundre år blei heile Nord-Noreg behandla som ein koloni, med monopolhandel og konstant utsuging av ein lutfattig allmuge, leiglendingar som blei tynte av folk utanfrå med privilegium som danskekongen hadde gitt dei.

Her har ein ei felles historie å bygge på i nord. Men tendensen er den motsette: at alt som skil, er meir interessant enn det som samlar. Nyansar blir opplevde som uvelkomne, som eit angrep på den verdifulle offerrolla. Mange kvir seg for å delta i debatten fordi han er så prega av mistenkeleggjering og ubehagelege skuldingar rundt motiv.

DENNE RØYNDA VISER seg òg innanfor samisk kunst. Mykje av den samiske kunsten er aktivistisk, og heile feltet er djupt politisert. Dette kan gi nokre spesielle utslag. Ofte synest det som om hovudpoenget er at kunsten er samisk. Spørsmål om kunstnarleg kvalitet kan nokre gonger synast å komme langt i bakgrunnen.

I andre samanhengar stiller alle kritikarar, kuratorar, stipendkomitear og publikum spørsmålet: Er dette god kunst? Samisk kunst blir tilsynelatande ofte vurdert ut frå andre kriterium.

Ein annan dimensjon ved samisk kunst, som eg veit ein helst ikkje skal peike på, er: Samisk kunst er òg business, ein karriereveg, i eit felt der det faktisk finst ganske mykje pengar, og der det normalt er hard kamp om status og merksemd.

«'Loven nord for Saltfjellet' var gjenoppretta.»

EG ER SJØLV fødd og oppvaksen i Finnmark, men heile slekta er frå områda nord for Bodø. Som nesten alle med lange røter nordpå representerer familien ei blanding av folk, inkludert det samiske. Alle folk, sjølvsagt samar òg, er eit resultat av møte, av blanding. Og alle eg kjenner, er stolte over den fleirkulturelle fortida og notida i nord. Ein skal leite lenge for å få auge på noko som har å gjere med denne dimensjonen i samisk kunst.

I 1994 skreiv Thomas Hylland Eriksen eit fint essay med tittelen «Det tapte kulturelle øyriket». Metaforen viser til ein tenkemåte der kvar kultur utgjer statiske og eineståande stader i eit øyrike av isolerte kulturar. Ein skulle kanskje ønske at ei slik tenking høyrer heime på historias store søppelfylling, men slik er det ikkje.

Det var kanskje ikkje anna å vente i dagens mentale klima, at det som skulle vere ei samlande kulturell feiring av kultur og fellesskap, til slutt blei kokt ned til ein splittande debatt med tribalistiske og identitetspolitiske overtonar. Det skjedde no, og det kjem garantert til å skje igjen. I dei siste ti åra har identitetane om noko blitt meir sementerte, frontane i debatten stadig hardare – og debatten blir ofte ført på den følte historias premissar.

Med dette erklærer eg Bodø 2024 for opna.

Morten A. Strøksnes er
journalist i Dag og Tid.

Rekkefølga på namna på kulturbyen er i tittelen på norsk, pitesamisk, lulesamisk, nordsamisk.

Les også: «Om det norske og samiske», eit essay i tre delar av Morten Strøksnes.

Les også: Ordskiftet om «Om det norske og det samiske»