For ein som opplevde det, er det umogleg å gløyma dei seine haust- og tidlege vinterdagane i Russland i 1991. Den 8. desember hadde Boris Jeltsin saman med presidentane i Kviterussland og Ukraina erklært at Sovjetunionen hadde slutta å eksistera.

25. desember – seks dagar før nyttårsaftan – ble den raude sovjetfana fira over Kreml. I staden blei den russiske trikoloren, som Peter den store i si tid henta frå Nederland, heist.

Gatene var mørke i den russiske hovudstaden. Butikkane var tomme, og pengeverdien sokk for kvar dag som gjekk. Mange gjekk ikring med dårlege klede og endå dårlegare sko. Slik varer hadde ikkje vore prioriterte i den sovjetiske planøkonomien, noko ein kunne sjå på kvar russar ein møtte.

Stemninga var med andre ord temmeleg trist, men midt oppe i det heile var det håp: Sovjetunionen og kommunismen var lagd i grava. No skulle ein byggja eit nytt og fritt Russland.

Måteleg bra resultat

Korleis gjekk det i åra som fylgde? Ein må vel seia at resultatet var måteleg bra. I fleire år gjekk folk flest for lut og kaldt vatn. Mange visste ikkje korleis dei skulle få tak i mat til familien neste dag. Mafiagrupper skaut på kvarandre på open gate midt på ljose dagen.

Fire­–fem år etter at kommunistpampane forsvann, dukka etterfylgjarane deira opp: Den sovjetiske nasjonalformuen blei gjeven bort til ei gruppe oligarkar. Mens folk framleis hadde problem med å klara kvardagen, dukka ein armada med Mercedes og Rolls-Royce opp i sentrum av Moskva.

1990-talet var altså ikkje nokon god periode for det russiske folket. Spørsmålet er ofte blitt stilt om me i Vesten kunne ha handla på ein annan måte. Det var jo eit vestleg, demokratisk velstandssamfunn russarane i 1991 ynskte å skapa. Og så gjekk det heilt skeivt. Var det me i Vesten som gav dei galne råda til krinsen om Boris Jeltsin? Var det me som hadde skulda?

Dette har vore drøfta i tusenvis av bøker og artiklar i alle åra som er gått sidan 1990-talet. Slik underteikna ser det, og eg budde i og rapporterte frå Russland i dei fleste åra frå Gorbatsjov til Putin, gjorde Vesten éin grov feil: Store hjelpepakker blei sende til Russland, men det blei aldri frå vestleg side kravd at landet skulle ta eit oppgjer med den stalinistiske fortida.

Små grupper av intellektuelle var opptekne av dette på 1990-talet, men noka avsovjetisering av samfunnet blei aldri sett i gang. Dei tallause brotsverka som sovjetregimet stod bak, blei for det meste feia under teppet. Resultatet blei at det utover 1990-talet voks fram ein sterk sovjetnostalgi. Kommunistane marsjerte i gatene med bilete av Stalin. Sovjet-perioden blei hugsa som ein periode då makthavarane sytte for at vanlege folk hadde mat og klede. Folkemorda, invasjonane og overgrepa mot eige folk som Stalin og etterfylgjarane hans stod bak, blei gløymde.

Rekning utan vert

Då Vladimir Putin tok over makta nyttårsaftan 1999, blei dei sovjetiske symbola henta fram igjen. Det demokratiske eksperimentet på byrjinga av 90-talet blei omtalt som ein skammens periode for Russland. No skulle ein byggja opp att den nasjonale byrgskapen. Russland skulle ikkje verta eit vestleg, liberalt demokrati. Russland skulle vera ein stat med ein «vertikal maktstruktur» og ei stormakt i Europa.

Det er det logiske framhaldet av denne utviklinga me no ser ved den russisk-ukrainske grensa. Ved å truga med krig skal Putin henta tilbake kontrollen med Ukraina – sjølve diamanten i krona til den russiske tsaren.

Men de meste tyder på at han har gjort opp rekning utan omsyn til verten. For det fyrste er Russland anno 2022 ikkje Sovjetunionen. Russland er ei mellomstor europeisk makt med ein sårbar økonomi. Sjølv om landet har eit overdimensjonert militærvesen, har Russland ikkje økonomiske musklar til å halda i gang ein krig der landet etter kvart får heile den vestlege verda imot seg. I tillegg vil den russiske middelklassa, og ikkje minst dei unge som skal fylla rekkene i hæren, vera mot eit slikt militært eventyr.

Uprovosert overfall

Putin må nemleg ta med i reknestykket at om han går til åtak på Ukraina utpå vinteren, då vil det vera eit av historias klaraste døme på eit uprovosert overfall av eit anna land. Russland vil bli fordømt av heile den siviliserte verda. Dei som forsvarar eit slikt overfall, vil bringa skam over seg sjølve.

Difor kan ein gå ut frå at det aldri blir nokon krig mot Ukraina. Problemet til Vladimir Putin er at han har gått høgt ut på banen. Han har kravd at USA og Europa skal gå med på ei heilt anna oppbygging av det europeiske huset enn det me har hatt dei siste 30 åra. Vesten bør absolutt snakka med russarane. Men å gå med på krava deira vil ikkje eingong ein Viktor Orban i Ungarn gjera. Dei einaste som vil gje heilhjarta støtte til ein krig mot Ukraina, er diktatoren Lukasjenko i Kviterussland og presteregimet i Iran.

Når Putin-regimet ser at ein ikkje kjem nokon veg, korkje med trugsmål eller med diplomati, kan det bli ein interessant situasjon. Vladimir Putin blir ståande igjen som ein som har mist andlet og omdøme. Det kan føra til at det som i Russland blir kalla «den politiske klassa», vil sjå seg om etter ein ny frontfigur. Det kan òg føra til at dei totalitære sidene ved regimet blir styrkte etter kvart som protestane og misnøya nedanfrå stig.

30 år etter at Sovjetunionen gjekk i grava, går Russland mot ein dramatisk vinter.

Halvor Tjønn er forfattar, journalist og fast skribent i Dag og Tid.