Vi kan berre gle oss over den dårlege kvaliteten på russisk ammunisjon. Av og til sparar han menneskeliv, og av og til dyreliv.

Ukrainsk jord er alt «tilsådd» med granatar og rakettar – mange djupt planta i grunnen. Dei kjem til å eksplodere no og da i lang tid frametter, og minne oss om denne krigen. På somme vis er den russiske aggresjonen mot Ukraina føreseieleg, men på andre måtar er han underleg, nesten bisarr. Til dømes døydde den kjende jazzpianisten Nikolaj Zvyagintsev under slaget om Mariupol. Han var solist med Donetsk-filharmonien. Han vart drepen av ukrainske forsvararar av byen ettersom han kjempa på dei rusbsiske troppane si side. Det har dukka opp opplysningar om at musikarane i Donetsk-filharmonien vart lurte inn i krigen. Dei fekk militæruniformer med ordre om å ta dei på seg, dei fekk maskingevær og ordre om å vere soldatar. Hadde dei noko val? Kva ønskte dei i røynda å gjere? Eg veit ikkje. Likevel, vi snakkar om musikarar som bestemde seg for å bli verande i Folkerepublikken Donetsk, som har kjempa mot ukrainske styrkar i åtte år, oppmuntra og støtta av Russland.

Mannskapsavdelinga i den russiske armeen arbeider hardt. Etter store tap av militære styrkar frå sjølve Russland rekrutterer armeen no så mange menn som mogleg frå dei to «separatistrepublikkane» (Donetsk og Luhansk), i tillegg til menn frå land der Russland slåst for dei lokale diktatorane – Syria og Mali. Det russiske militære rekrutteringskontoret treng ikkje uroe seg altfor mykje om overlevingsraten blant soldatane frå utlandet og separatistregionane. Truleg er det ingen slektningar av drepne separatistsoldatar som vågar klage over at dei er døde. Fleire hundre syriske soldatar frå hæren til kalif Haftar vart rekrutterte av den russiske leigesoldatgruppa «Wagner», frakta til Russland med fly og så transporterte til Ukraina. Dei var lova god løn, men vart ikkje åtvara mot det dårlege vêret. Ukrainske soldatar har blitt overraska over å finne syrisk og amerikansk valuta i lommene på drepne soldatar, og av og til setlar frå Mali.

I Ukraina er det òg overraskingar knytte til rekruttering, men av eit anna slag: Heile fotballaget Prikarpattia frå Ivano-Frankivsk verva seg til armeen, saman med trenaren sin. Dei er sende til opplæring og blir ikkje sende til fronten før dei har lært det som skal til i kamp.

Kyiv liknar stadig meir på ei vaknande bikube. Kvar dag kjem 30.000–40.000 menneske attende til byen. På innfartsvegane er det av og til trafikkork som strekkjer seg over fleire titals kilometer. Også innfartsvegen frå vest – Zhytomyr-motorvegen – opnar snart. Dei er nesten ferdige med ei førebels bru over Irpin-elva. Men bileigarar som alt har kome attende til byen, finn snart ut at dei lyt skifte til sykkel og elektrisk sparkesykkel. Det er så mange vegsperringar i byen, og det er kø framfor kvar einaste ei av dei. For å køyre frå sør til nord i byen må du stogge mange gonger, vise ID og førarkort, opne bagasjerommet og svare på nokre spørsmål. Ingen bryr seg med folk på tohjulingar.

Eg ringjer framleis jamt til venene mine, bror min og naboane i landsbyen. Landsbybuarane har alt sett poteter. No plantar dei lauk. Snart skal dei så gulrøter og bete. Der det ikkje er krig, høyrer ein buldringa av traktorar overalt. Det er ei vill våronn. Regjeringa har bede folk om å plante grønsaker og korn på kvar tilgjengeleg jordflekk. I år er det ein stor del av Ukraina som ikkje vert nytta til jordbruk. I aust og sør sår den russiske armeen død i staden for kveite. Difor har styresmaktene kunngjort ein «Sigerhage»-kampanje, og oppmoda folk til å dyrke grønsaker, i staden for blomar, i blomsterbed og på balkongar. Eg ser for meg at denne oppmodinga blir følgt. Eg hadde sjølv planlagt å plante jalapeño og pasillapepar denne våren. Heldigvis fekk eg gjeve ein del av frøa eg hadde, til vener, og eg veit at dei alt har sådd dei i potter heime. Eg er langt heimanfrå, langt frå desse frøa. Men ein dag, og eg vonar snart, skal eg plante pepar sjølv i hagen kring landsbyhuset mitt.

Kvar gong eg snakkar med landsbynaboen min, Nina, spør ho: «Når kjem du attende? Det er så trist utan deg.» «Ikkje enno,» svarar eg.

Eg vil meir enn gjerne dra attende og nyte ein solrik vår – det er så vakkert i landsbyen på denne tida av året.

Mannen til Nina, 70 år gamle Tolik, har bestemt seg for ikkje å barbere seg før krigen er over. Nina seier at han nett no ser ut som ein afghansk mujahedin. «Ver god og send meg foto», ber eg. «Han tillèt ikkje seg sjølv å fotograferast», svarar ho. «Ja, ja, send meg i det minste foto av kattane og hundane.» Nina og Tolik har framleis tre kattar og tre hundar.

Av og til får eg inntrykk av at Nina bruker meir pengar på mat til hundar, kattar, høner og hanar enn på mat til seg sjølv og Tolik. Samstundes vert Nina ofte sint på kattane og hundane, men aldri på hønene. Ikkje eingong om dei nektar å leggje egg. Men sant nok, ho kjeftar stundom på dei to hanekjuklingane.

Hanekjuklingane til Nina er små, ikkje som den mektige og ørneliknande hanen frå området ved Mariupol som nyleg har blitt berømt på sosiale medium. Han heiter Tosha og vart evakuert saman med den aldrande eigaren sin frå ein landsby ved no øydelagde Mariupol. Den 85-årige bestemora måtte forlate heile hushaldet sitt, men Tosha makta ho ikkje reise frå. «Vi overlevde under russisk bomberegn saman. Ingen av oss hadde noko å ete på fleire veker. Korleis skulle eg kunne forlate han?» spurde ho.

Saman med andre frå nærliggjande landsbyar og byar vart dei evakuerte til Vest-Ukraina med buss. Vegane var elendige, og den gamle kvinna måtte halde Tosha med eit fast grep slik at han ikkje datt i golvet når bussen slingra for å unngå hol i vegen. Om natta sov flyktningane i gymsalar, kyrkjer og lokale offentlege bustader. Kvar dag vekte hanen alle klokka fire om morgonen. Ettersom enkelte flyktningar forlét gruppa, og andre kom til, var det minst hundre personar som såg på seg sjølve som «offer» for den overivrige hanen. Folk vart ikkje arge på han eller den aldrande dama, men dei sende bilete og lydopptak av Tosha på Facebook og Instagram, med misnøgde, men ikkje vondsinna kommentarar. Eigaren bad om orsak til dei utslitne flyktningane etter kvar slik morgonframsyning.

Eg veit ikkje kvar det vart av bestemora og hanen, men eg trur ikkje dei fór utanlands – hanen slapp nok ikkje gjennom pass- og helsekontrollen.

For litt sidan forlét eg Ukraina att for nokre dagar. Eg trudde eg skulle kome meg over grensa enkelt og kvikt, men eg stod i bilkø i fire timar. Det er ikkje så overvettes lenge, men kort tid tidlegare kryssa eg ein fullstendig aude grensekontroll på nokre få minutt. Det verkar som den nye fasen av krigen har fått ei ny bølgje av flyktningar til å ta seg over til utlandet. På slovakisk og ungarsk side av grensa er friviljuge framleis i arbeid. Det er oppvarma telt der alle får gratis mat, og alle får eit gratis SIM-kort til telefon og internett. Andleta til dei ferske flyktningane ber mindre preg av frykt for krigen enn hos dei som kom for snart eit par månader sidan. Etter dei grufulle hendingane i Butsja og Gostomel, Irpin og Borodyanka synest flyktningane dei er heldige – for det første fordi dei er i live, og for det andre for at dei kom seg til grensa.

Det ligg framleis ein teltby for ukrainarar ved jarnbanestasjonen i Bucuresti. Fleire store, varme, oransje telt med vindauge. I nærleiken er det ein kafé med gratis mat. Om lag femten personar låg på feltsenger. Somme sov, nokre las bøker, og andre snakka i telefonen. Den rumenske venen min sa at dei første flyktningane frå Ukraina ikkje ønskte å bli kalla flyktningar, og at dei ikkje trong sove i telt. Dei kom med koffertar og gjekk for å sjå etter hotell sjølve. Dei var berre interesserte i korleis dei kunne kome seg vidare – til Italia, Kroatia, Austerrike. Den neste og større bølgja av flyktningar var svært annleis. Dei var glade for all den hjelpa dei fekk, og takka heile tida dei friviljuge. Dei freista ete mindre av den gratis maten, av otte for at andre kanskje ikkje fekk nok.

Det som verkeleg gjorde inntrykk på den rumenske venen min var at desse flyktningane ikkje hadde koffertar. Mange kom med store plastposar fulle av klede og sko. Det var nokså openbert at dei aldri hadde vore nøydde til å tenkje på bagasje tidlegare. Nokre hadde reiseveske, men svært få hadde koffert.

Eg gjekk straks ut frå at desse flyktningane måtte ha vore frå Donbas. Innbyggjarane i små byar og landsbyar i Donbas-regionen reiser sjeldan, og i alle fall ikkje som turistar. Da det var ei økonomisk krise, drog dei til den næraste storbyen for å kjøpe mat og klede. Og dei reiste alltid med store, spraglete voksdukbagar med glidelås. Desse bagane, som kunne romme ein liten dieselgenerator, var populære ikkje berre i Donbas. Også folk frå Vest-Ukraina brukte dei når dei drog til Polen for å selje elektrisk verktøy og kjøpe klede og kosmetikk til sal i Ukraina. Ein gong i tida vart slike turisthandelsfolk kalla «plyndrarar», så «skytlar», og seinare «businessturistar». Eg hugsar korleis foreldra mine tok ein av desse dristige, men ulønsame businessturane til Polen på slutten av 80-talet i håp om å selje elektriske strykejarn og kjøpe vinglas av krystall. Det var framleis nokre att i øskjene da vi rydda ut av bustaden etter at dei gjekk bort. Den delen av ukrainsk historie verkar så fjern no.

I denne tvangsflyttinga av hundretusenvis, ja, millionar av menneske, er det for meg noko mellomaldersk. Det skjedde tidlegare, da dei tatarmongolske hordane til Djengis Khan gjekk til åtak på det landområdet som i dag er Ukraina. Også den gongen laut folk sleppe alt dei hadde i hendene og flykte så fort som råd mot Vesten. Vesten har alltid berga dei som flykta frå aust. No er det invasjonen frå dei russiske hordane som driv ukrainarar til Vesten ein gong til. Men flyktningane ser seg attende – fysisk og kjenslemessig. Dei ønskjer å vende heim, sjølv om heimen ikkje finst lenger.

I byrjinga av krigen klara den russiske armeen å erobre fleire byar i sør utan å bombe eller øydeleggje hus. Det er framleis mange sivile i desse byane. Berre dei som ikkje kunne godta eit liv under okkupasjon, flykta. Resten vart verande, og nokre av dei tek del i pro-ukrainske demonstrasjonar. Dei russiske soldatane skremmer dei med å skyte med maskingevær over hovuda på dei. FSB-offiserar fotograferer og filmar dei. Lokale kollaboratørar hjelper FSB med å finne namnet og adressa til aktivistane, som så vert tekne inn til avhøyr. Somme av dei kjem ikkje attende.

Det russiske flagget heng over alle dei administrative bygningane i desse byane. Okkupantane har innført rubel som valuta og tvingar lokale forretningsfolk til å omregistrere forretningane sine i samsvar med russisk lov. Lokale gardbrukarar er tvinga til å sende tidleggrønsaker til Krim. På Krim filmar russiske fjernsynsjournalistar ein lokal marknad og hevdar at bønder frå den okkuperte ukrainske Kherson-regionen har med seg produkta sine til annekterte Krim. På sjølve Krim vitsar dei om at Kherson vil bli offisielt knytt til Krim i den næraste framtida.

Ein av dei første byane som vart erobra av den russiske armeen, var Genitsjesk i Kherson. Der, rett framfor rådhuset, har det russiske militæret reist ein Lenin-statue – ikkje den som stod der før den ukrainske politikken med å fjerne spora etter kommunismen var sett i verk, men ein annan. Eg freistar å finne ei logisk forklaring på at eit Lenin-monument dukkar opp i Genitsjesk. Kan hende er tanken å få dei lokale innbyggjarane til å tru at dei er attende i USSR. Eller er dette ein slags vits av Putin, som nyleg sa at Ukraina er oppfunne av Lenin? Slik som i Sovjetunionen burde monument over «landets grunnleggjar» stå framfor alle statlege institusjonar! Men kvifor er det da ikkje noko monument over tatarmongolen Djengis Khan i Moskva framfor Kreml eller til og med inne i Kreml? Det var trass alt han som faktisk organiserte skattesystemet til Moskva-fyrstedømmet og andre russiske fyrstedømme. Det var han som programmerte i russiske hjernar trua på at folket skulle haldast i age med frykt og – ved minste teikn på ulydnad eller usemje – straffast strengt eller drepast.

Ein dag vil Kyiv bere fram eit monument over Djengis Khan til Moskva. Kulturen kring monument er strengt orientalsk i både Russland og Ukraina. Ukrainarane er stolte av den udokumenterte statistikken som fortel at det er fleire monument over Ukrainas nasjonalpoet, Taras Sjevtsjenko, enn over nokon annan i heile verda. Eg trur det er mange fleire monument over Lenin i Russland enn over Sjevtsjenko i Ukraina. Men det er òg monument over Atatürk i kvar einaste tyrkiske landsby.

Eg trur ikkje at Lenin-monumentet i Genitsjesk vil bli ståande der lenge. Men det er klart at den russiske armeen vil verne det til det siste. Det var ikkje for ingen ting at den russiske domstolen dømde den krim-ukrainske filmregissøren Oleg Sentsov til 20 års fengsel for å ha snakka om behovet for å sprengje Lenin-monumentet i Simferopol i lufta. Og dette skjedde trass i vitnemål om at ingen slik samtale har funne stad.

Nesten kvar dag finn eg nye parallellar mellom hendingane i den ukrainske borgarkrigen 1918–1921 og det som skjer no. Den gongen øydela bolsjevikane alt som var ukrainsk, for å gjere Ukraina sovjetisk. Og i dag har dei nye bolsjevikane med seg ein Lenin-statue og øydelegg alt ukrainsk for å gjere Ukraina russisk.

Men ukrainarane har si eiga historie og sin eigen kultur som dei har betalt dyrt for. Ukraina vil halde stand til siste slutt. Ukrainske håp og bøner til Vesten om våpenhjelp er ei gjentaking av det som skjedde i 1918. Den gongen var det Tyskland som hjelpte Ukraina til å bevare sjølvstendet i fleire månader. Denne gongen har Tyskland det ikkje travelt med å hjelpe, men det finst andre og meir pålitelege partnarar. Difor mistar eg ikkje vona om at Ukraina vil vinne, og at eg vil kunne plante pepar att, om ikkje i år, så neste år. Og sjølvsagt vil eg plante graskar òg. Du klarar deg ikkje utan graskar i Ukraina.

Og når hausten kjem, kan vi feire halloween igjen – ikkje det slaget «halloween» som Russland har skipa til for oss no, men den vanlege sorten, med meir moro enn slikt som kan skremme, og med monstergraskar som tende lys brenn i om natta.

Andrej Kurkov

Omsett av Lasse H. Takle