Det kan vere ein lang tale eller nokre få ord, men ein kan ikkje setje glaset til munnen før nokon har gjort merksam på kva ein drikk for. No har ukrainarane i 15 månader drukke «for siger!» heime, på restaurantar og i barar. Da vi såg den private hæren til Prigozjin yppe seg mot Moskva, vart ein ny skål skapt: «For at dei alle øydelegg kvarandre!»

I denne krigen, medan restaurantar og kafear har halde oppe rolla si som senter for gastronomisk kultur, har barar gjerne blitt meir som arenaer for sivilsamfunnet der likesinna samlar seg og utviklar ei kjensle av nasjonal einskap. Vanlege kundar kjenner seg som medlemar av ein familie der det er ein sterk sans for gjensidig omsut og eit sterkt ønske om å sikre framtida for Ukraina.

For nokre få dagar sidan tok den kjende Kyiv-bartenderen «Bodya» Kuzminskyj farvel med venene sine. Han skulle verve seg til krigsinnsats. Sidan byrjinga på Russlands totale aggresjon mot Ukraina, om ein ser vekk frå dei første vekene av krigen, da baren hans til liks med alle andre skjenkestader i Kyiv var stengde, har Bodya miksa både tradisjonelle og nye «militære» drinkar for gjestene.

Bodya vart sett vel av garde av alle kollegaene og stamgjestene i Kyivs legendariske Barman Diktat, baren som held til i kjellaren på bygning nummer 44 i Kresjtsjatik-gata. Inngangen til baren ligg i ein trong bakgard, og å gå inn er som å stige ned i eit bomberom.

Truleg var dette eit av dei første føremåla med dette rommelege underjordiske lokalet. Ein eller annan gong vart kjellaren privatisert og seld fleire gonger. Til slutt vart han det han er i dag, ein svært koseleg og godt likt bar for kyivittar og modige fordrivne som trass i daglege rakett- og droneåtak på Kyiv ikkje har late seg drive ut av byen.

Det er fleire slike undergrunnsbarar i sentrum av Kyiv, og dei opnar vanlegvis ved firetida om ettermiddagen. Om kvelden blir det fullt der, men ingen klagar. Stamgjestene har ein todelt grunn til å velje desse «vasshola» under jorda – å lette på stresset og å få nokre trygge timar i eit bomberom.

Populære som dei er blant unge og middelaldrande, frigjer kjellarbarane rom i vanlege bomberom og metrostasjonar som blir fylte opp av pensjonistar og mødrer med små born når det er flyåtak. I tillegg kan barane halde fram med kulturprogramma sine utan avbrot når missila kjem.

I heile juni har gjestene i Barman Diktat kunna gle seg over levande jazz- og bluesmusikk. Mange band spelar med redusert besetning, fordi somme bandmedlemar alt er innrullerte i hæren og sende til fronten.

Før konsertane er det ofte møte i klubben for historieelskarar, med innslag som «Historier for vaksne» – diskusjonar om relevante historiske emne. Av og til er dei leia av forfattaren Oleg Krysjtopa, andre gonger av litteraturkritikaren Nastja Evdokimova, og stundom av begge to saman med inviterte gjester som er ekspertar på eitt eller anna samtidshistorisk felt.

Diskusjonane blir tekne opp på video og lagde ut på ein YouTube-kanal med same namn, «Historier for vaksne». Langsamt aukar populariteten til kanalen, og talet på abonnentar har alt passert ein kvart million.

Emnet for ein av dei seinaste diskusjonane var personlegdomen til forfattaren Mykola Gogol. Hovudspørsmålet var: «Kan Gogol seiast å vere ein ukrainsk forfattar?» Over eitt eller to glas whisky – trass alt gjekk den halvannan time lange diskusjonen føre seg i ein bar – konkluderte deltakarane med at det er mogleg, men dei la til at identiteten til Gogol kan granskast til langt inn i æva.

Han vil alltid bli sett på som sentral innanfor både russisk og ukrainsk kultur. På eit tysk hotell registrerte han seg som ukrainsk, men han kalla seg sjølv russisk forfattar.

Da denne offentlege diskusjonen om Gogol gjekk føre seg, stod Bogdan «Bodya» Kuzminskyj framleis saman med kollegaene sine ved baren, laga drinkar og skjenkte whisky og rom til kundane. No er han alt i ei militær avdeling, og til no har det ikkje kome klare opplysningar om kvar han held til. Krig elskar løyndomar og hemmeleghald.

Blant stamgjestene i Barman Diktat er det mange veteranar som alt er komne attende frå fronten, nokre fordi dei er skadde. Baren er ein labyrint av rom, og veteranane samlar seg til vanleg i ein av dei inste krokane. Men når dei forlèt baren, må dei gå gjennom den sentrale delen som alltid er full av folk og støy, med scenen i eine enden.

Når dei passerer der, fell det ei merkbar togn over rommet. Her skjønar folk snøgt kven som er kven, og veteranar – folk som kom levande attende frå krigen – skaper ei svak frykt så vel som beundring hos dei andre gjestene.

Den livlege atmosfæren i baren kan gje inntrykk av at alt er vel og bra i Kyiv, men alle som er til stades, kjenner godt til den rikelege mengda av problem som krigen har skapt i Kyiv, både over og under bakken.

Kontrollen med at bomberomma er tilgjengelege, har avslørt eit anna problem. Nokre av dei som har ansvar for å sjå til at bomberomma er opne, har forsvart seg sjølv med at dei held bomberomma stengde for å halde dei heimlause ute.

Med utbrotet av krigen har omgrepet «heimlaus» fått nytt innhald. I Kyiv og andre store byar er det no slik at frivillige og velgjerande organisasjonar gjev mat til titusenvis av menneske på gatene, inkludert mange av dei som er blitt heimlause på grunn av den russiske aggresjonen. Talet på heimlause i Kyiv er mangedobla.

Innbyggjarar i dei øydelagde byane og landsbyane i regionane Donbas, Zaporizjzja og Kherson er òg i røynda blitt heimlause. I dag er ein viss prosentdel av dei heimlause i Kyiv tidlegare innbyggjarar i desse regionane. Dei har ikkje klart å finne arbeid eller mellombels husvære i Kyiv. Mange har mista identitetspapira sine og har problem med å få tilgjenge til offentlege hjelpeprogram.

Kyiv har lenge slite med mangel på bomberom og organisert sosialhjelp til dei heimlause. Ein av dei mest aktive velgjerdsorganisasjonane som hjelper heimlause i Kyiv, er den katolske gruppa San Egidio. No gjev dei òg hjelp til internt fordrivne vaksne og born i Kyiv og andre byar i Ukraina.

I byen Vinniki nær Lviv har ein annan organisasjon hjelpt dei heimlause sidan 2003. Oselya, som tyder «heim», er ei solidaritetsrørsle med hjelpesenter, ein partner av Emmaus International, som vart grunnlagd etter andre verdskrigen av den franske aktivisten Abbé Pierre.

I løpet av 20 års arbeid har Oselya resosialisert og gjort vegen attende til eit normalt liv lettare for hundrevis av tidlegare heimlause. Mange var alkoholikarar. Grunnreglane for dei som får plass ved senteret, er fullstendig bannlysing av alkohol og vilje til å arbeide i kollektivet. Ved Oselya får dei dei nye kvalifikasjonar, som teknikkar for å reparere gamle og antikke møblar – kunnskap som gjer det mogleg for bebuarane å både tene pengar og setje i stand eige interiør.

I byrjinga av den russiske invasjonen budde det tolv tidlegare huslause i Oselya. Dei melde seg alle som frivillige til det ukrainske militæret. Plassane deira vart straks tekne over av andre heimlause som kom frå dei austlege og sørlege delane av Ukraina.

Sidan krigen tok til har Oselya, under leiinga av Natalia Sanotska, bygd eit anna senter i to høgder i Vinniki for å hjelpe flyktningar, som no òg kan kallast heimlause. Senteret har dusjar, vaskemaskinar og ein gratis frisersalong.

I andre høgda er det ein kino der filmar blir viste gratis om kveldane. Natalia Sanotska vel filmane som skal visast, med omhug. Det bør vere filmar som lindrar stress og stør opp under eit visst monn av optimisme.

Nyleg laut Natalia ta ei vanskeleg avgjerd: Ho gjorde om møbelverkstaden til daglegstove. Ho er stor nok til 20 eller 30 menneske til.

Forskjellen mellom tvangsflytta personar, flyktningar og «tradisjonelle» heimlause har gradvis blitt uklar. Ingen av dei har pengar nok til å klare seg. Mange av dei har problem med bustad, og det er svært vanskeleg for dei alle å sjå for seg framtida. Sant nok har alle ukrainarar problem med å skaffe seg ein visjon om framtida no, om dei bur i sitt eige husvære eller flakkar rundt i verda, eller om dei lever som internt fordrivne i Ukraina.

No blir alle ukrainarar som ikkje er tvinga til å forlate heimen sin, automatisk betrakta som «velståande». Dei har stort sett behalde jobben sin, det inneber at dei har pengar å leve på. Men dei kan likevel lide av stress, nett som dei som er i ein mykje verre situasjon.

Det finst ein nesten universell trong til å sleppe unna røyndomen for ei stund. Somme går i teater, andre har byrja med yoga, og så finst det dei som går på bar. Same kva har krigen snike seg for alltid inn i alle delar av livet og i alle kunstartar. Det er nesten uråd å sleppe unna dette.

Ukrainske teater har skrinlagt framføringar av klassiske russiske stykke og erstatta dei med ukrainske skodespel om krig og flyktningar. I barane er veteranar frå krigen stadig meir synlege. Nokre av dei ber kamuflasjeuniform av gamal vane.

Eg håpar at Bogdan «Bodya» Kuzminskyj kjem frisk og heilskinna heim frå krigen. Han vil stå bak disken att og mikse drinkar. Bartenderkollegaen hans, Vadim Melnisjenko frå ein partnarbar på venstre bredda av Dnipro, også kalla Barman Diktat, har kome attende frå fronten med ein arm mindre.

Medan han går arbeidslaus, drøymer han om å vende attende til den tidlegare arbeidsplassen sin. Kollegaene hans arrangerer no ei pengeinnsamling for å kunne kjøpe ein kvalitetsprotese til han. Snart skal det første føredraget haldast i Barman Diktat, og overskotet vil gå til saka hans. Føredraget kjem ikkje til å handle om ukrainsk historie denne gongen, men om historia til gin.

Lat oss håpe at bartenderane snart får samla saman pengar til protesen, og at Vadim vil kunne gå attende til arbeidet. Og lat oss også håpe at dei tolv frivillige som gjekk ut i krigen frå Oselya sosialhjelpsenter for heimlause, vil vere i stand til å leve eit normalt liv etter krigen, utan å gå på bar, der dei risikerer å skli attende til heimløysa.

Stress kjem til å vere ein permanent følgjesvein for alle ukrainarar i lang tid framover. Kvar og ein av oss vil måtte velje noko som dempar stresset, ein bar, kino, yoga eller eit engelskkurs.

I nokre få timar skaffa den private Wagner-styrken oss litt underhaldning med marsjen mot Moskva, men det ville vere feil å stole på at russarane skaffar Ukraina middel til å lindre stress. Vi må finne vår eigen måte å hanskast med dei stadige kampane, dei regelmessige missil- og droneåtaka, dei oppstykka nettene og dei uføreseielege dagane på.

Andrej Kurkov

Omsett av Lasse H. Takle