Kriminalomsorg

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

Eit føremål med fengselsstraff i Noreg er å rehabilitere lovbrytaren og hindre at han gjer nye straffbare handlingar etter soninga.
«Så langt det er forenlig med hensynet til samfunnets sikkerhet og den alminnelige rettsoppfatning, skal forholdene legges til rette for at den straffedømte gis mulighet til å endre livsførsel og hindre tilbakefall», seier forskrifta til lov om straffegjennomføring. Stortinget har òg omtalt rehabilitering som eit framtidsretta perspektiv kriminalpolitikken treng for ikkje å verte hemngjerrig. «Kriminalpolitikk er mer enn straff. Og straff er mer enn hevn. Det grunnleggende formålet med straff er (...) å hindre uønsket adferd og å styre borgernes adferd i ønsket retning», heiter det i forskrifta.

Ein skulle difor tru at endringsskapande program og trening for innsette vart høgt prioriterte i norske fengsel.

Dei siste åra har Kriminalomsorga, som har ansvaret for å gjennomføre varetektsfengsling og straffereaksjonar, derimot vore gjennom budsjettkutt som no tek til å gå ut over det rehabiliterande arbeidet. Det stadfestar assisterande direktør Jan-Erik Sandlie i Kriminalomsorgsdirektoratet og Asle Aase, som er leiar i Norsk fengsels- og friomsorgsforbund – det største fagforbundet i Kriminalomsorga.

– Vi får rapportar frå regionane om at situasjonen no er krevjande. Fleire fengsel melder om nedgang i aktiviseringa og om programverksemd som ikkje går å halde i drift lenger, seier Sandlie.

Aase seier at program for sinnemeistring og alternativ til vald for innsette, mellom anna, er kutta nesten heilt ut i fleire fengsel. Ifølgje Aase finst det òg tilfelle der det ikkje har vore nok tilsette på jobb til å drifte verkstader og andre arbeidsplassar for dei innsette eller til å låse dei ut av cella og la dei vere i fellesområde.

– Det er skilnad frå fengsel til fengsel, men hovudbiletet er at det faglege innhaldet til innsette jamt over vert nedprioritert, seier han.

300 millionar mindre

I samla tal, med nybygg og anlegg og overføringar til kommunane inkludert, har løyvingane til Kriminalomsorga gått opp frå litt over 4 milliardar kroner i 2014 til litt over 5 milliardar i 2019.

Det som får skulda for den utfordrande situasjonen, er fyrst og fremst avbyråkratiserings- og effektiviseringsreforma som regjeringa innførte frå og med 2015. Den påla alle offentlege verksemder ei årleg produktivitetsinnsparing på 0,5 prosent. Reforma har medført eit kutt på rundt 120 millionar kroner i driftsløyvingane til Kriminalomsorga og Kriminalomsorgas høgskule og utdanningssenter (KRUS) fram til og med i år, ifølgje Kriminalomsorgsdirektoratet.

I tillegg har Stortinget under budsjetthandsamingane gjort ytterlegare kutt i driftsbudsjetta. Kriminalomsorga er pålagd nye arbeidsoppgåver som skal gjerast innanfor same budsjettramma.

Og pålegga er følgde, ifølgje Sandlie.

– Kriminalomsorga har vore god til å overhalde budsjetta. Vi har drive aktiviteten innanfor det tildelte beløpet, og mykje er gjort med lik aktivitet, seier Sandlie.

Dei siste åra er det òg lagt ned om lag 250 fengselsplassar, samstundes som det no vert bygd 300 nye ved nytt fengsel i Agder – 200 i Froland og 100 i Mandal. Utskiftinga kjem av at nokre fengselsbygg var i for dårleg stand. I tillegg vert det lagt ned plassar i lågsikringsfengsel og bygd fleire nye på høgsikringsnivå.

Ifølgje Kriminalomsorgs­direktoratet er alle nye investeringar framover fullfinansierte av staten, men det same er ikkje tilfellet for alle nye fengselsplassar som vert etablerte i eksisterande fengsel.

– Utilstrekkeleg

Konsekvensane av innstrammingane er fyrst og fremst færre tilsette. Sandlie seier talet på tilsette i administrasjonen på regionnivå i Kriminalomsorga er redusert med 13 prosent sidan 2014, men at talet på utførte årsverk andre stader i organisasjonen òg er redusert.

Samla vart det kutta 142 utførte årsverk i Kriminalomsorga frå 2014 til 2018. I same periode vart fengselskapasiteten innanlands auka med 82 plassar til 3885. Kapasiteten til såkalla elektronisk kontroll, eller fotlenkesoning, vart samstundes bygd ut til å kunne omfatte 500, som er 160 fleire enn i 2014. Her vart det gjeve ekstra midlar til Kriminalomsorga.

I praksis har nedgangen i talet på tilsette ført til at sjukefråvær og anna fråvær ikkje alltid vert dekt opp av vikarar.

Fengselstilsette landet rundt har varsla om uhaldbare tilstandar for både tilsette og innsette.

«De innsatte, som i økende grad sliter med rus, psykiatri og sosial angst, blir overlatt til seg selv», sa fengselsvakt Alf-Håvard Nilsen i Nordre Vestfold fengsel til avisa Gjengangeren i 2017. «Før jobbet vi med rehabilitering. Nå handler det om å springe fra det ene til det andre og drive med brannslokking», sa fengselsvakt Ann Elise Skjerping ved Bergen fengsel til Klassekampen i oktober i fjor. Tidlegare i år har to fagforeiningar ved Indre Østfold fengsel i Eidsberg ifølgje NRK varsla Arbeidstilsynet om at utilstrekkeleg bemanning i helgane går ut over tryggleiken til dei tilsette.

Førre veke varsla òg Sivilombodsmannen Stortinget om omfattande isolasjon og mangel på menneskeleg kontakt for innsette i norske fengsel, og åtvara om at situasjonen kan vere i strid med det internasjonale forbodet mot tortur.

Den europeiske torturførebyggingskomiteen har tilrådd at innsette skal vere utanfor cella minst åtte timar kvar dag. Sivilombodsmannen rapporterer at minst kvar fjerde innsette i norske fengsel er låst inne på eiga celle 16 timar eller meir i døgnet på kvardagar og endå meir i helgane. Ifølgje Kriminalomsorga sine eigne tal sat over 200 av desse på eiga celle i meir enn 22 timar i døgnet. Meir enn halvparten av dei 200 sat isolerte utan vedtak.

Sandlie seier at meir enn 100 isolerte utan vedtak er for mykje, og ein situasjon Kriminalomsorga må jobbe for å få ned.

Han seier tryggleiken i norske fengsel vert prioritert, men stadfestar at mannskapssituasjonen går ut over aktiviseringa av innsette.

– Eg vil seie det er ein utfordrande situasjon for Kriminalomsorga, seier han.

– Påverka over tid

Helge Valseth er fengselssjef i Indre Østfold fengsel i Eidsberg, eit nytt høgsikringsfengsel med plass til 102 mannlege innsette. Fengselet, som stod nybygd i 2017, har i oppdrag å leggje særskilt til rette for unge innsette mellom 18 og 25 år og for rusmeistring for innsette som erkjenner rusproblemet sitt.

Likevel hadde fengselet berre drive i eitt år før det måtte gjennomføre omstillingar som følgje av budsjettkutt.

– Vi har kutta i administrasjon, leiing og i fyrstelina. Dette er reine ostehøvelkutt, og kjem i løpet av 2019 til å medføre redusert bemanning, seier Valseth.

Innsette i fengselet har merka stillingskutta. Marius Solly (36), som Dag og Tid hadde eit lengre intervju med tidlegare denne månaden, seier at mykje av progresjonsplanane fengselet hadde for han i starten, har forsvunne. Då han kom til Eidsberg fengsel for eitt år og sju månader sidan, kunne han delta på program for sinnemeistring og valdsmeistring og gå på pappakurs, som no er lagde ned.

Frå 2020 kjem fengselet i Eidsberg til å ha eit totalbudsjett som truleg er strammare enn i 2018. Valseth stadfestar at dei då ikkje kan dekkje opp alt sjukefråvær og anna fråvær blant tilsette, og at det igjen inneber periodar med innlåsing av innsette på cella per dag.

– Vi prøver å unngå det, men det vert fort ein realitet, seier han.

Kva følgjer det har for innhaldet i soninga, er det ifølgje Valseth for tidleg å vite noko om.

– Målet er å klare å drive god kriminalomsorg, men vi veit at talet tilsette har mykje å seie, så det kan vere at innhaldet i soninga kjem til å verte påverka over tid.

Ukjende konsekvensar

Asle Aase i Norsk Fengsels- og friomsorgsforbund brukar krassare ord om utviklinga.

– Det er kutta for mykje. Vi er på ei slags basisdrift i fleire fengsel no, der vi må velje mellom straum og vedlikehald eller ekstra lønskostnader for å dekkje opp sjukefråvær og anna fråvær, og mellom tryggingsutstyr eller programverksemd for dei innsette. Då vel vi vekk det som der og då gjer minst skade, men utan å vite effekten av det. Noreg har hatt gode tilbakefallsstatistikkar i fleire år, men eg er usikker på konsekvensen av den politikken som vert ført no, seier han.

– Det går ikkje å effektivisere menneskeleg kontakt. Det å jobbe med tilbakeføring og å få folk på rett spor krev involvering og jobbing over tid. Det er ikkje gjort over natta å endre åtferd, legg han til.

Usamd i framstillinga

Statssekretær Thor Kleppen Sættem (H) i Justisdepartementet og justispolitisk talsperson for Høgre, Peter Frølich, er ikkje samde i framstillingane til Kriminalomsorga.

Frølich syner til at budsjetta til Kriminalomsorga har auka med rundt ein milliard frå 2014 til 2019.

– Det er ein del løns- og prisvekst og nye investeringar i den milliarden, men det er framleis pengar til sektoren. Denne regjeringa har teke på seg den store jobben med oppgradering som førre regjering ikkje gjorde. Vi pussar opp store fengselsavdelingar rundt omkring og byggjer nytt, og vi har brukt mykje pengar på å få unna fengselskøane, seier Frølich.

– Frå Kriminalomsorga vert det varsla at dette har gått ut over innhald og drift.

– Somme vil hevde det, og eg er til ein viss grad samd i at når ein gjer store investeringar, kan det gå ut over drifta. Men eg er usamd i at det har gått over i det uforsvarlege her. Situasjonen no er heilt handterleg, seier Frølich.

Sættem meiner driftsbudsjettet alt i alt er styrkt, og syner til at det er løyvd 85,5 millionar til 255 plassar med fotlenkesoning, 65,9 millionar til drift av nye soningsplassar i Noreg og fleire andre satsingar for å styrkje tilbodet til psykisk sjuke og rusavhengige.

– Det seier seg sjølv at Kriminalomsorga òg kunne fått til meir dersom budsjetta hadde vore romslegare. Samstundes syner tala frå Kriminalomsorgsdirektoratet at aktiviseringa for dei innsette auka noko frå 2017 til 2018. Det betyr ikkje at det ikkje er ulike forhold rundt omkring, at ikkje tilbodet kunne vore betre, eller at bruk av isolasjon ikkje er ei utfordring. Eg aksepterer likevel ikkje eit einsidig negativt bilete.

– Kan Justisdepartementet forsikre at budsjettsituasjonen i norske fengsel i dag ikkje går ut over det rehabiliterande arbeidet?

– Eg synest mellom anna det vert gale berre å snakke om kutt i budsjettrammene til Kriminalomsorga når det vert satsa fleire milliardar på nybygging av fengselsplassar. Noreg slit med mange gamle og nedslitne fengsel, og nye bygg gjer det langt lettare å drive både effektivt og med høgare kvalitet på innhaldet i soninga, seier Sættem.