Om du måtte velje ein stad og ei tid der den humanistiske draumen – visjonen om eit samfunn som kunne gje alle borgarane sine anstendige liv – var nærast å bli realisert, måtte svaret bli Vest-Europa i dei seks tiåra etter andre verdskrigen. Det var eit av dei små mirakela i historia: Eit kontinent herja av diktatur, folkemord og krig omskapte seg sjølv til eit førebilete, med demokrati og fordeling av velstand.

I dei første åra etter tusenårsskiftet hadde folk i Europa det på mange måtar betre enn folk i USA. Europearane hadde eit helsetilbod garantert av det offentlege og lengre forventa levealder enn amerikanarane, dei hadde mykje lågare fattigdomsrate, og sjansane deira var høgare for å ha ein fast jobb i dei beste yrkesaktive åra sine.

No har Europa alvorlege problem. Det har sjølvsagt USA òg. Demokratiet er under press på båe sider av Atlanterhavet, og dersom fridomen går tapt, kjem det truleg til å skje i USA først. Men det er verdt å ta ein pause frå vårt eige Trump-mareritt for å sjå på bekymringane til Europa. Nokre av dei er parallelle med dei amerikanske, men ikkje alle.

Mange av problema til Europa stammar frå den katastrofale avgjerda om å innføre ein felles valuta for ein generasjon sidan. Skapinga av euroen førte til ei mellombels euforibølgje, og enorme pengesummar fløymde inn i land som Spania og Hellas. Så brast bobla. Og medan land som Island, som hadde halde fast ved sin eigen valuta, kunne bli konkurransedyktige raskt ved å devaluere valutaen sin, vart landa i eurosona tvinga inn i ein langvarig depresjon med ekstremt høg arbeidsløyse medan dei streva for å få ned kostnadsnivået. Denne depresjonen vart gjord verre av at elitane var samde om at rota til problema i Europa var ein ødsel finanspolitikk, og at løysinga var strenge sparetiltak, sjølv om det openbert ikkje var rett.

Nokre av offera for eurokrisa, som Spania, har til slutt klart å kjempe seg attende til å bli konkurransedyktige. Andre har ikkje klart det. Hellas er framleis eit katastrofeområde, og Italia, ein av dei tre store økonomiane i EU, har no lidd seg gjennom to tapte tiår. BNP per innbyggjar i Italia er ikkje høgare no enn i 2000.

Så det er ikkje særleg overraskande at anti-EU-partia vart vinnarane i det italienske valet i mars: den populistiske Femstjernerørsla og ytre høgre-partiet Ligaen. Det mest overraskande er at dette ikkje har skjedd før.

Kva politikk den nye regjeringa vil føre, er enno ikkje heilt avklara. (Denne artikkelen vart skriven før utviklinga i Italia den siste veka, red.merk.) Men det er all grunn til å vente eit brot med resten av EU på fleire frontar: Ei reversering av sparepolitikken, som godt kan føre til ei utmelding av euroen, og ein hard politikk mot immigrantar og flyktningar.

Ingen veit kor dette kjem til å ende, men utviklinga i andre europeiske land viser nokre skremmande presedensar. Ungarn har i praksis blitt ein autokratisk eittpartistat, styrt av ein etnonasjonalistisk ideologi. Polen ser ut til å følgje den same vegen.

Så kva gjekk gale med det «europeiske prosjektet» ­– den lange marsjen mot fred, demokrati og velstand, underbygd av stadig tettare økonomisk og politisk integrering? Som sagt spela det gigantiske mistaket euroen ei stor rolle. Men Polen, som aldri slutta seg til euroen, segla nesten uskadd gjennom den økonomiske krisa, likevel er demokratiet der i ferd med å bryte saman.

Eg trur det ligg ei djupare historie under her. Det har alltid vore mørke krefter i Europa (slik det òg er i USA). Da Berlinmuren fall, fleipa ein statsvitarven av meg: «No når Aust-Europa er frigjort frå den framande ideologien kommunisme, kan landa der igjen følgje sin sanne veg: fascismen.» Vi visste båe at han hadde eit poeng.

Det som heldt desse mørke kreftene i sjakk, var prestisjen til ein europeisk elite som heldt fast ved demokratiske verdiar. Men den prestisjen vart skusla bort ved vanstyre, og skaden vart forverra av den manglande viljen til å erkjenne kva som skjedde. Regjeringa i Ungarn har snudd ryggen til alt det Europa står for, men får framleis stor økonomisk støtte frå Brussel.

Og her trur eg at det er ein parallell til utviklinga i USA. Vi hadde rett nok ikkje ein slik katastrofe som euroen. (Ja, USA har ein sams valuta, men vi har føderale budsjett og finansinstitusjonar som kan få ein slik valuta til å fungere.) Men dei «moderate» elitane våre har vist like dårleg dømekraft som dei europeiske motstykka. Hugs at i 2010 og 2011, da USA framleis leid under massearbeidsløyse, var dei fleste av dei Veldig Seriøse Folka i Washington intenst opptekne av... pensjonsreform.

Og dei moderate politikarane i USA, til liks med mykje av media, fornekta i årevis radikaliseringa av det republikanske partiet. No er USA styrt av eit parti med like liten respekt for demokratiske normer og rettsstaten som det ungarske Fidesz har.

Det som er gale i Europa, er grunnleggjande sett dei same tinga som er galne i USA. Og i båe høve blir vegen til berginga lang og vanskeleg.

Einerett: New York Times /
Dag og Tid

Omsett av Per Anders Todal

Niall Ferguson og Paul Krugman skriv denne spalta
annakvar veke.