I år gir Gunnar Skirbekk ut boka Religion i moderne samfunn, som sluttar sirkelen i eit omfattande filosofisk forfattarskap som starta med ungdomsverket Nihilisme? Eit ungt menneskes forsøk på å orientere seg frå 1958, då han var 21 år. Imellom ligg eit sekstitals publikasjonar, fleire på dei store filosofispråka tysk, engelsk og fransk.

Her vil eg drøfte desse to bøkene jamsides, med innspel frå Skirbekk. Korleis har synet på erkjenning og religion endra seg hjå han på desse meir enn seksti åra?

Ordet nihilisme er avleidd av det latinske ordet for «inkje» og er ei filosofisk retning som forkastar eksistensen av objektiv meining og verdi i livet. I pakt med dette starta den unge Gunnar Skirbekk i 1958 med å skildre ei verd i oppløysing: «Alt som før syntes grunnfast og udiskutabelt er på drift, løyst opp eller trampa ned.» Han peikar på korleis både kulturelle tradisjonar og gamle landegrenser smuldrar opp, medan den globale tekniske revolusjonen vender opp ned på livet.

Idet verda går gjennom endringskaos, lyt vi søkje ny grunn å velje og handle ut frå, meinte han. Vi måtte derfor vende oss mot «dei fundamentale, menneskelege problem», og atter tenkje gjennom tilværet og dei menneskelege vilkåra. Nett dette var prosjektet i Nihilisme? for 63 år sidan.

Slutta sirkel

Ikkje uventa har 84-åringen avgrensa pretensjonane til 21-åringen. Men temaet hans er i botn og grunn det same i 2021 som i 1958. Slik tjueåringen i Nihilisme? starta opp med refleksjonar kring «det vondes problem», og straks gjekk i konfrontasjon med kristendomen og gudsomgrepet, går åttiåringen med årets bok rett på den same saka: «Å tale om Gud i lys av det vondes problem» er tittelen på andre kapittel i boka.

I 1958 trekkjer Skirbekk den konklusjonen at sidan menneskeleg kunnskap ikkje strekkjer til for å kunne tru på eller avvise Guds eksistens, må den som vil tru på Gud, vite at han trur på ein Gud som lèt det vonde skje i verda. For korleis kan den allmektige Gud vere god når han har skapt ei verd der lukka rett nok finst, men der lidinga synest å vere botnlaus og endelaus? Altså må den truande akseptere det vonde.

Ein vert mint på den horisonten den unge Skirbekk skreiv mot, nemleg den andre verdskrigen med millionane av offer, med holocaust som sjølve omgrepet for det vonde i moderne tid. Likevel endar den unge Skirbekk opp med ikkje å fornekte Guds eksistens, fordi slik fornekting føreset ein kunnskap mennesket ikkje kan ha: «Eg erkjenner at eg ingenting veit. At Guds vegar for meg er uransakelege. (...) At eg ikkje eingong veit om Han er til. – Derfor fornektar eg ikkje Gud.»

SKAGEN: Kvifor er religion så seigliva, både for vanlege menneske og for filosofane?

SKIRBEKK: Noko av svaret ligg i det vonde. Religion kan gi trøyst og meining, og sosialt samhald i ei vanskeleg verd i krise. I tillegg kjem undringa, gåta i sjølve eksistensen. I våre krisetider kan dessutan det religiøse språket målbere respekt og ærefrykt for sårbart liv. Religionen har kort sagt for mykje å by på til at han vil verte endeleg oppgitt.

SKAGEN: Mistar vi eit heilt livselement dersom den religiøse litteraturen går ut av bruk, slik som langt på veg skjer i nyare generasjonar?

SKIRBEKK: Her er svaret mitt eit udelt ja. Ein moderne lesar kan sjå dei mytologiske forteljingane i Bibelen på same viset som vi les Dostojevskis romanar eller metafysisk filosofi. Dette er ulike sjangrar for innsikt. Dei religiøse kulturytringane går hand i hand med dei meir allmenne kulturelle ytringane og tradisjonane – både litterært og kunstnarleg, der også songtradisjonen inngår.

SKAGEN: Likevel vil du i den siste boka di, Religion i moderne samfunn, vekk frå ein ukritisk aksept av, respekt for og økonomisk støtte til religionar slik dei er.

SKIRBEKK: Eg er spørjande og kritisk til ordninga med sjenerøs økonomisk støtte til ei lang rekke «trussamfunn», religiøse og sekulære, ut frå medlemstal aleine. Dette gjeld i utgangspunktet alle registrerte «trussamfunn».

SKAGEN: Når du ikkje vil at det offentlege skal finansiere religionar prega av «overtru, manglande opplysing, tradisjonsbunden indoktrinering og førmoderne kultur», fell ikkje då brorparten av dei religiøse samfunna utanfor?

SKIRBEKK: Nei, det trur eg ikkje. Det utfordrande ligg i merknaden om utidig indoktrinering og førmoderne kultur. Men med god vilje og ein rimeleg innsats burde alle dei dominerande verdsreligionane kunne tilpasse seg desse fordringane.

Moderniseringa av religionen

Slik eg les Skirbekk anno 2021, krev han av religionane at dei på nokre vitale felt må tilpasse seg den moderne verda om dei vil verte respekterte som ressurs og ikkje berre verte nedkjempa som problem.

Det er sjølve det religiøse medvitet som må moderniserast, og då ved å gå gjennom ein fase av religionskritikk, meiner Skirbekk. I dag kan ein ikkje halde seg med tru på at biletverda i dei heilage skriftene har lekamleg og fysisk røyndom. Det gjeld oppstoda frå dei døde, jomfruene i paradiset og liknande, der reine allegoriar og metaforar vert oppfatta som handfast røyndom. Dei religiøse må kunne ta del i den offentlege samtalen, men då må dei nå fram til forstandig tale; trua må verte «lutra» av det kritiske blikket, det vil seie reinsa for førmoderne innslag.

Religionane må gi slepp på å halde trua si heilag på eit slikt vis at lovene og reglane til samfunnet vert sette til side straks nokon rettar kritikk mot trua eller vanheilagar henne. Dei truande må akseptere dei demokratiske institusjonane og gi opp idear om teokratiske styreformer.

Der den unge Skirbekk i 1958 vart ståande nærast hypnotisert av «det vonde» som noko utoleleg, legg den eldre Skirbekk i 2021 såleis ned nokre premissar for samfunnslivet som, dersom dei vert tekne nok omsyn til, vil redusere det vonde i verda.

SKAGEN: Men kor sterkt press skal det moderne samfunnet legge på religionar og trussamfunn med tradisjonar som går hundreår, i kristendommens tilfelle to tusen år attende? Kan ikkje «lutinga» av religionane verte så vellukka at ein reinsar vekk heile religionen?

SKIRBEKK: Det springande punktet er kva lutringa inneber og kva ho omfattar. Så dette bør gjennomtenkjast og gjennomarbeidast i ope lende. Men i utgangspunktet vil eg meine at til dømes dei tre skriftbaserte og monoteistiske religionane kan og bør «lutrast» både med tanke på doktrinar og handlingsnormer, og det utan at grunnleggjande religiøse ressursar og fri teologisk drøfting går tapt.

SKAGEN: Om moderniseringa skjer på premissane til den sekulære kulturen, forsvinn ikkje då dette annleise som religionane har som eigenarta bidrag?

SKIRBEKK: I dag står ikkje tru og fornuft skarpt som motsetningar overfor kvarandre, slik som i til dømes det offentlege ordskiftet i Noreg på 1950-talet. Dersom du tek for gitt at lutringa «skjer på premissane til den sekulære kulturen» på eit vis der den siste viskar ut den fyrste, vert det for luthersk, det vil seie for fiendtleg mot fornufta, for meg. Då heller Thomas Aquinas som ser fornuftsbruk som eit uttrykk for «det naturlege lys», lumen naturale, som han reknar for gudegitt. Den sekulære fornufta og det religiøse medvitet kan kaste lys over kvarandre.

Det vekte medvitet

Denne milde aksepten av tilpassa religion står i kontrast til den skarpe luten Skirbekk nytta mot religionane i Nihilisme? i 1958. Om han ikkje ville beint fram kalle seg gudsfornektar, la han personleg kristendommen og alle religionane bak seg.

Men i forkastinga vann han eit anna gode: Det medvitne mennesket som oppløyser og forkastar alle tradisjonelle verdiar, «konstituerar seg sjølv» som eit nytt gode og ein ny verdi. Det sjølvstendige individet dannar seg sjølv og vert til gjennom utøvinga av kritikken. Dette nye medvitet, altså seg sjølv, kjendest som meir verdfullt enn dei tapte verdiane.

Her kunne den unge forteljaren i Nihilisme? ha teke steget fullt ut og sagt: Eg treng ikkje den religiøse trua på den evige sjela, for eg er denne sjela. Det kritiske medvitet hadde vekt seg sjølv opp til den røyndomen religionen ber han om å tru på. Ikkje utan grunn snakka Skirbekk i Nihilisme? om «det vekte mennesket». Men også dei sterkt truande pietistane kalla seg «vekte». Både det religiøse og det filosofiske medvitet er prega av at det endrar seg, slik at mennesket får kjensla av å «vakne». Derfor har boktittelen Nihilisme? eit spørjeteikn. Den unge Skirbekks forkasting av rådande verdiar skapar ein ny verdi: det vekte medvitet.

I Nihilisme? kalla Skirbekk erkjennings- eller orienteringsprosjektet sitt «duellen mellom mennesket og logikken». Slik eg no les denne boka om att, er det dette som skapar dramatikken i henne: Kritikaren, som med logikk og rasjonalitet som verktøy riv ned alle religiøse, filosofiske og vitskaplege tankebygningar, er ikkje den einaste og heller ikkje den viktigaste aktøren i boka. Under nedrivinga stig det fram eit nytt subjekt, eit eg som trivst og veks av øydelegginga og til sist set seg opp mot henne.

Det er såleis to røyster i Nihilisme? Den eine er rasande, opprørsk; den andre kjem berre no og då til orde, lenge i aukande fortviling: Kva skal eg leve for? Er ikkje følgja av all denne nedrivinga at eg ikkje kan leve vidare? Her høyrer vi det fortvilte «mennesket» som talar, pressa av «logikken», for å nytte omgrepa frå boka; mennesket tyder då noko djupare i medvitet enn intellektet.

Kritikken vekkjer opp medvitet hjå den som kritiserer. Kritikaren vert merksam på seg sjølv og medvitet sitt som ei sjeleleg eller åndeleg røynd, på eit anna vis enn den som lever tankelaust og ukritisk. Den unge Skirbekk opplever under skrivinga av den bråmodne boka i 1958 noko av den same prosessen som heile nytida gjekk gjennom ved overgangen frå mellomalder til opplysingstid, frå kollektive verdiar til individualisme. Den vesle boka Nihilisme? syner såleis korleis det moderne individet vert til gjennom stormlaupet på gamal tru og verdiar. Idet dette gamle fell, synest alle verdiar å verte borte; men så står det moderne, sjølvstendige individet der som heilt ny verd og verdi.

Religion som sosial ressurs

Såleis går det ei line frå den unge rabulisten i Nihilisme? til den eldre filosofen i Religion i moderne samfunn som ser verdiane i norsk kristendom sidan 1700-talet, ikkje berre hjå det vitskapeleg skolerte presteskapet, men særleg i haugianarrørsla som gjennom skriftfortolkinga, protesten mot kyrkja og overvinninga av det gamle slektssamfunnet gjennom nasjonal sjølvorganisering, var ei føregangsrørsle i moderniseringa av det norske samfunnet.

Frå slik anerkjenning i Religion i moderne samfunn av protestantiske, lesande motkulturar som haugianismen, er det ikkje noko langt sprang til Jürgen Habermas og den overraskande vendinga i filosofihistoria hans frå 2019, der religionen vert skildra som ein verdig partnar for vitskapen både i intellektuell dialog og sosial praksis, noko den eldre Skirbekk tvisynt dveler ved i eit av dei siste kapitla i boka.

Det er ikkje den dogmatiske religionen som Habermas ser det sosialt verdfulle i, men den moderniserte religiøsiteten. Habermas vil ikkje berre gi religionen den ytrings- og eksistensretten som tilkjem han som noko sjølvsagt, men han vil ha religionen inn i det offentlege ordskiftet fordi han «meiner at det kan vere viktige innsikter i religiøse erfaringar og religiøst språk, innsikter som alle partar vil vere tente med å få ’omsett’ til eit språk som er tilgjengeleg for alle».

Vona om dynamitt

Det er ein tendens i tida til at moderne intellektuelle vert merksame på ein mangelsjukdom i den vestlege sivilisasjonen etter fallet av kristendommen. Under oppløysinga av tradisjonelle verdiar saknar ein den samanbindande krafta i religionen. Særleg i det litterære miljøet ser ein ei slik oppvurdering av religion hjå forfattarar som ikkje er personleg truande, som til dømes den franske forfattaren Michel Houellebecq eller den britiske skribenten Douglas Murray, begge ikkje-religiøse som ser religionen som naudsynleg for å binde samfunna saman og gi ein basis for identitet og sjølvopphalding. Jürgen Habermas og Gunnar Skirbekk målber annleise, men liknande synspunkt.

SKAGEN: Kan ein «modernisert religion» utan personleg tru og engasjement ha ei slik samanbindande og skapande kraft som kristendommen trass i alt hadde i europeisk sivilisasjon gjennom hundreår?

SKIRBEKK: At kyrkje og kristendom lyt lutrast for førmoderne innslag, vil ikkje seie at presteskap og teologar skal miste det metafysiske perspektivet. Den gamle motsetninga mellom vitskap og religion er blitt avløyst av ein vitskapleg kultur med større sjølvkritikk og ein meir moderne kristendom der Gud er fjernare, meir som «mysterium», men dermed nærare den ikkje-religiøse tenkjemåten.

SKAGEN: Paulus skriv i det fyrste korintarbrevet at «me forkynner Kristus krossfest, som er ei avstygging for jødar og ein dårskap for grekarar» – ei sterk utsegn om det radikalt annleise med religionen. Må ikkje kristendomen vere noko heilt annleis, for å vere seg sjølv?

SKIRBEKK: Det er mykje likt i det annleise. Religion, filosofi og kunst grip inn i kvarandre. Sjå til dømes korleis filosofen Søren Kierkegaard med romanteknikken sin og vektlegginga si på det personlege livsvalet kryssar grensa frå filosofi til litteratur. Hjå forfattaren Dostojevskij flyt personleg kristentru og filosofisk refleksjon saman, og her vert grensa kryssa i motsett lei, frå litteraturen til filosofien. Ein kan godt seie at den sekulære filosofien og det verdslege samfunnet treng den religiøse motivasjonskrafta, overtydinga om at livsspørsmåla må stillast på liv og død. Men religionane treng også tankekrafta som ber fram vitskap og filosofi. Det er i denne utvekslinga vona om dynamitten ligg.