Straum

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Det norske ordskiftet om utanlandskablar er ordskiftet som går og går, men aldri kjem til døra. Det er alltid nokon som påstår at kablane gjev oss billigare straum. Men tysdag fekk vi kanskje fasiten. For då kom NVE – Noregs vassdrags- og energidirektorat – med ein rapport der det vart slege fast at ein ny utanlandskabel til Skottland – den såkalla Northconnect-kabelen – gjev norske forbrukarar dyrare straum om han vert vedteken. Det vert han ikkje om Framstegspartiet og Senterpartiet får viljen sin. Dimed vert kabelen ein test på om grunnkonstellasjonen i norsk energipolitikk – den mellom Høgre og Arbeidarpartiet – framleis held. Det gjer han neppe, sjølv om samarbeidet stort sett har vore ein garantist for at Noreg byggjer ut energiinfrastruktur som er samfunnsøkonomisk lønsam.

Og sjølv om Northconnect gjev oss dyrare straum, vil han likevel gjera oss alle rikare i 40 år framover, skriv NVE. Eller som NVE-direktør Kjetil Lund summerer det heile opp i Dagens Næringsliv: «Kraftkabelen Northconnect til Skottland er samfunnsøkonomisk lønnsom. Den vil øke norske kraftpriser med ett til tre øre per kilowattime i snitt, og mest når prisen er lav.» Lund er samfunnsøkonom og har mellom anna arbeidd for Jens Stoltenberg.

Du og vi og staten

Korleis kan det ha seg at noko som gjev deg og meg høgre straumprisar, er lønsamt? Samfunnøkonomiske analysar ser ikkje berre på deg og meg, dei ser på alle som tener og taper innanfor eit avgrensa område, typisk ein nasjon. Samfunnsøkonomar seier at noko er lønsamt om vi samla, staten, kommunane, verksemdene, bankar, eigarar…, sit att med høgre inntekt enn vi elles ville gjort om vi ikkje gjennomførte det og det tiltaket.

Noreg har etter kvart fått mange utanlandskablar, til Sverige, Danmark, Nederland og snart Tyskland. Det dei har til felles, er at dei alltid har vore analyserte som samfunnsøkonomisk lønsame, og at dei stort sett har gjeve oss nordmenn høgre kraftpris her heime. Den føresetnaden kviler rett nok på at vi i Noreg i eit gjennomsnittsår har kraftoverskot, og at dei landa vi har kablar til, har høgre kraftpris enn vi har her heime. Dei to premissane, kraftoverskot og lægre pris i Noreg, har halde dei siste 40 åra, og NVE legg i analysen av Northconnect til grunn at dei to føresetnadene vil halda i 40 år til.

Utnyttar prisskilnad

Eigarane, som stort sett er offentlege norske kraftselskap pluss svenske Vattenfall, som eig ein tredjedel, kjem til å senda kraft gjennom kabelen til Skottland når skottane har ein høgre pris enn det eigarane av kabelen betaler for å kjøpa straum her heime. Det er det at eigarane kjøper her heime, som driv prisen opp i Noreg og ned i Skottland. Ein ekstra kjøpar driv prisane opp, ein ekstra seljar driv prisane ned. Men likevel vil denne handelen gje kabelen høg profitt. Eigarane kjem til å måtta dela litt av profitten med Statnett, men dei sit likevel att med ein god del pengar, meiner NVE. Avkastinga etter inflasjon vert på heile 8 prosent per år i dei 25 åra det skal taka å betala ned kabelen. Ei slik avkasting er langt høgre enn til dømes Oljefondet legg til grunn når dei investerer.

Men igjen: Korleis kan ein slik kabel vera lønsam for oss vanlege nordmenn når prisen på straum går opp for oss og ned for skottane? Mellom anna av di dei som eig selskapa som lagar straum her heime, er kommunane og staten. (Ja, vindselskapa er mykje ått av utlendingar, men dei er framleis ein liten del av samla norsk produksjon.) Kraftprodusentane og kabeleigaren får ein så mykje høgre profitt av Nortconnect at det meir enn gjer opp for tapet du og eg får. Den samla profitten for AS Noreg vert på 8,5 milliardar, meiner NVE.

Ikkje normativ!

Så dimed er alle desse kablane eit gode? Samfunnsøkonomi er ikkje moralisme, eller i det minste vil dei fleste samfunnsøkonomar seia at dei ikkje er normative når dei reknar. Men om kablane er eit gode eller ikkje, er til sjuande og sist eit spørsmål om kva du meiner er rett og gale for deg: Vil du at staten og kommunane skal få høgre inntekter, eller vil du ha meir av eigne inntekter att på bankkonto? Staten og kommunane som eig kraftselskapa, kan nytta ekstrainntektene frå krafta i hovudsak på to vis: Dei kan anten gje deg skattelette, eller dei kan auka utgiftene. Alle parti som aukar utgiftene, vil seia at det gjer dei for at du og eg skal få betre tenester. Om du lit på at partia maktar å gjera det, er auka inntekter eit gode. Om du ikkje trur det, og heller ikkje trur at partia vil nytta ekstrainntektene frå krafta til å gje deg lægre skattar, vil du nok meina at stadig nye kablar er eit vonde.

Men krafta som vert eksportert, har ein ekstradimensjon. Ho gjev oss valutainntekter. Nokre valutainntekter er betre enn andre: dei som gjev oss inntekter med låg arbeidsinnsats. Norsk energiproduksjon er særs kapitalintensiv. Kraftverka står no der og går, og det knapt med ein einaste arbeidar inne i seg. Krafteksport gjev oss altså høve til å kjøpa mange varer i utlandet utan at vi må arbeida særleg for det. Om vi eksporterer kraft for 5000 kroner, kan vi kjøpa eit fjernsyn frå Kina som har mange arbeidarar bak seg. Dei arbeidarane vi ikkje treng til å skru saman eit fjernsyn, kan vi bruka til noko anna og meir triveleg, til dømes å produsera velferd. Dette krev rett nok at det meste av profitten av krafta vert verande i Noreg. Det kan vi sikra på to vis: gjennom norsk eigarskap eller høg skatt. Energi kan skattleggjast høgt av di produksjonen ikkje er mobil.

Alternativ nytte

Samfunnsøkonomien lærer oss at ressursar alltid har alternativ nytte. Difor er norske samfunnsøkonomar glade i dyr norsk energi som ikkje kostar særleg med arbeidarar å produsera. Men kvifor er ikkje den kraftintensive industrien særleg glade i desse utlandskablane? Av di den suverent største innsatsfaktoren i til dømes aluminiumsproduksjon er kraft, berre 5 prosent av kostnadene er løn. Går prisen på krafta opp, går lønsemda ned.

Men på den andre sida sett: Går prisen på kraft opp, aukar profitten i kraftverka, som NVE seier er samfunnøkonomisk lønsamt. Vi tener altså meir på å selja krafta vår dyrt enn på å nytta henne her heime, om vi skal tru NVE. Det er fagforbundet Industri Energi heilt usamd i: «Når vi vet at Norges samlede aluminiumsproduksjon er på over én million tonn i året, snakker vi om et totalregnestykke på mange milliarder i tap som følge av krafteksport fremfor videreforedling i Norge.»

Påstanden deira er med andre ord at di meir energi vi har her heime, og di meir energi vi lagar, di rikare vert vi. Samfunnsøkonomar plar avvisa slike reknestykke ved å visa til oljen og gassen, som vi har tent enormt på. Kvifor seier alle ja til å selja olje og gass til utlendingane? Kva om vi staden for å selja petroleum på verdsmarknaden hadde halde han her heime? Då ville vi hypotetisk sett hatt ein enorm petrokjemisk industri i Noreg. Kvifor? Jau, av di oljen og gassen då ville ha vore ekstremt billige her heime, sidan vi har så mykje av han – då sett vekk frå at vi ikkje hadde hatt oljen og gassen. For om dei amerikanske oljeselskapa som investerte fyrst, ikkje hadde fått selt nordsjøoljen på verdsmarknaden, ville dei ikkje investert her. Og staten via Statoil ville heller ikkje hatt råd til å investera.

Jens og Kjetil

Men vindturbinar hadde vi råd til, og Hydro, til dømes, er svært glad i vindkrafta vi har fått i Noreg. Det var ikkje Jens Stoltenberg i si tid. Stoltenberg hevda at ny kraftutbygging dreiv ned den samfunnøkonomiske lønsemda av eksisterande kraft i Noreg. Dette hevda han av di vindkraftinvestorane ville ha subsidiar, og Statnett og dei lokal nettselskapa sa dei då måtte byggja ut meir nett for å få plass til den nye krafta. Rekninga for nettutbygginga hamna på deg og meg. Du og eg måtte altså betala for både nett og vind, og det samstundes som dei offentlege vasskraftselskapa ville få lægre betalt for vatnet i magasina. Stoltenberg tapte, og Hydro vann.

Men no seier Stoltenbergs læresvein, Kjetil Lund, at det er lønsamt å byggja ut endå meir utlandskablar. Det seier han mellom anna av di analysen til NVE, syner at ein ikkje treng å byggja meir nett i Noreg for å få ut krafta via Northconnect. Og han seier det truleg av di at når vi fyrst har fått vind som gjer det norske kraftoverskotet høgre, ja, så bør vi gjera noko for å få selt dette overskotet til ein god pris. Ein samfunnsøkonom vil stort sett alltid meina at ein skal selja det ein har til høgst mogleg pris på verdsmarknaden.

Alt er normativ

I energipolitikken som overalt elles kjem det an på kven ein vil tru på. Ein samfunnsøkonom vil kalla eigarane av den kraftkrevjande industrien og fagforeiningane der for særinteresser og tilkaringsverksemd. Og slike skal vi ikkje lytta til. Motsett vil tilhengjarane av den kraftkrevjande industrien seia at samfunnsøkonomar lever i ei teoretisk verd. Men éin ting er både samfunnsøkonomane i NVE og representantane for den kraftkrevjande industrien no samde om: Utanlandskablar vil gje dyrare straum for nordmenn og høgre inntekter for kraftselskapa og dimed det offentlege.

I artiklar om norsk energi er det obligatorisk å nemna klimaet. Ein samfunnsøkonom vil seia dette: Noreg er ein del av EUs klima- og energisamarbeid. EU har stort sett gjort kol dyrare enn gass og gass dyrare enn fornyeleg kraft. Dimed vil norsk rein kraft på den såkalla marginen pressa ut kol. Meir norsk kraft inn i EU gjev mindre kolkraft. Dette er positivt for det globale klimaet. Ulempa er at norsk eksport av rein kraft ikkje vil slå positivt ut for dei nasjonale norske utsleppa. Dei som meiner at Noreg bør gå føre som døme, vil difor seia at vi treng krafta her heime for å elektrifisera det vi ikkje har elektrifisert frå før, til dømes delar av transporten og oljeproduksjonen.

I alle høve er denne artikkelen nokså teoretisk: Slik stoda er no, kjem ikkje Northconnect-kabelen, sidan Frp har sagt nei og den neste regjeringa vil få eit så sterkt Senterparti at det vert nei der òg. Alt no har Ap signalisert at dei vil venta.